Εδώ και τριάντα χρόνια υπάρχει ένας νέος κόσμος

Ήταν αόρατοι όταν βγήκαν από το δάσος Lacandona της Chiapas.

Κανείς δεν τους είχε προσέξει ποτέ και κανείς δεν είχε ποτέ νοιαστεί για το τι θα μπορούσε να συμβεί στους ιθαγενείς που ζούσαν σε εκείνη την ξεχασμένη γωνιά του κόσμου. Φορούσαν μπαλακλάβα για αυτόν ακριβώς τον λόγο: να φαίνονται.

Ωστόσο, η κραυγή της εξέγερσής τους, Ya Basta!, που εκτοξεύτηκε εκείνη την πρώτη μέρα του ιανουαρίου 1994, θα διέσχιζε τους ωκεανούς και θα έβρισκε απήχηση σε όλο τον κόσμο. Για δεκαετίες, οι ζαπατίστας ήταν ένα φως που δεν ήθελε να είναι και δεν έγινε ένα πρότυπο αλλά υπήρξε ένα ουσιαστικό σημείο αναφοράς για τους αγώνες της αμερικανικής ηπείρου και πολλών άλλων γεωγραφιών.

Σήμερα, εν μέσω της καταιγίδας του συστημικού χάους και των καταστροφικών αλλαγών στο κλίμα του πλανήτη, μεταξύ ατέρμονων πολέμων και κοινωνικών καταστροφών κάθε είδους, συνεχίζουν να περπατούν κάνοντας ερωτήσεις, να χτίζουν επίμονα αυτονομία και νέους κόσμους, να φαντάζονται διαφορετικούς τρόπους να οργανώνουμε τη ζωή από κοινού και να ζούμε τη γη δίχως ιδιοκτησία, γράφει ο Raúl Zibechi.

Ο ξεσηκωμός του Ζαπατιστικού Στρατού Εθνικής Απελευθέρωσης – Ejército Zapatista de Liberación Nacional (EZLN), πριν από τριάντα χρόνια, κατάφερε να θέσει την αυτονομία στο επίκεντρο των στόχων ορισμένων κοινωνικών κινημάτων στη Λατινική Αμερική.

Μέχρι εκείνη τη στιγμή δεν υπήρχε κάποιο πολιτικό και πολιτιστικό ρεύμα προσανατολισμένο προς αυτή την κατεύθυνση, το οποίο είναι παρόν στις περισσότερες χώρες της περιοχής της Λατινικής Αμερικής σήμερα.

Υπήρχαν το πολύ αυτονομιστικές θέσεις εμπνευσμένες από τον ιταλικό «εργατισμό» που στη συνέχεια γέννησαν τον ευρωπαϊκό «αυτονομισμό». Αυτό το ρεύμα σκέψης, που διαμορφώθηκε στις αναλύσεις των ιταλών φιλοσόφων Antonio Negri και Mario Tronti, δεν είχε ποτέ ένα πραγματικό βάρος στους αγώνες και τα κινήματα της Λατινικής Αμερικής· η επιρροή του συγκεντρώθηκε στα πανεπιστήμια και στους μαρξιστές διανοούμενους.

Το EZLN ιδρύθηκε το 1983 στις αυτόχθονες περιοχές της Τσιάπας. Για δέκα χρόνια ριζώθηκε στα χωριά και, μετά από εκτεταμένες διαβουλεύσεις με περίπου 500 κοινότητες, αποφάσισε να μπει σε πόλεμο, μια επιλογή που πήρε συγκεκριμένη μορφή με τον ξεσηκωμό της 1ης ιανουαρίου 1994, την ίδια μέρα που το Μεξικό προσχωρούσε στη Συνθήκη ελεύθερης ανταλλαγής (NAFTA) στην Αμερική.

Ο πόλεμος διήρκεσε λιγότερο από δύο εβδομάδες επειδή η κοινωνία των πολιτών κινητοποιήθηκε ζητώντας ειρήνη. Έτσι ξεκίνησε μια περίοδος διαλόγου μεταξύ της κυβέρνησης και του EZLN.

Ο ζαπατισμός όχι μόνο τοποθέτησε τη συζήτηση για την αυτονομία στο επίκεντρο της σκέψης και της πολιτικής του πρακτικής, ζήτημα που έγινε εμφανές με τις Συμφωνίες του Σαν Αντρές του 1996, οι οποίες διαπραγματεύτηκαν με την κυβέρνηση του Μεξικού, αλλά έδειξε τον πρωταγωνισμό των αυτόχθονων λαών οι οποίοι στη συνέχεια είναι τα σημαντικότερα υποκείμενα του αγώνα για την αυτονομία.

Οι διεθνείς συναντήσεις έπαιξαν ένα σημαντικό ρόλο στη διάχυση της σκέψης του EZLN, όπως και τα αμέτρητα ανακοινωθέντα στα οποία ο τότε υποδιοικητής εξεγερμένος Μάρκος διηγούνταν σκηνές ζωής στις κοινότητες και των αγωνιστριών και αγωνιστών του κινήματος.

Το Encuentro Intercontinental por la Humanidad, η Διεθνής Συνάντηση για την Ανθρωπότητα, που πραγματοποιήθηκε στο La Realidad το 1995, καλωσόρισε εκατοντάδες άτομα από όλο τον κόσμο, με μεγάλη παρουσία ευρωπαϊκών συλλογικοτήτων νεολαίας ελευθεριακού και αυτονομιστικού χαρακτήρα.

Το γεγονός ότι ο ζαπατισμός απευθύνθηκε στις πιο διαφορετικές ομάδες της κοινωνίας, αλλά κυρίως στην εξεγερμένη αστική νεολαία (γκέι, λεσβίες, επισφαλείς και άνεργους) και δεν χρησιμοποίησε παραδοσιακές έννοιες της αριστεράς όπως «προλεταριάτο», «ταξική πάλη. «και κατάληψη της εξουσίας», ήταν εξαιρετικά ελκυστικό για τους τομείς που είχαν ήδη κουραστεί από τη μονότονη γλώσσα των δυνάμεων της αριστεράς.

Η επιρροή του ζαπατισμού στη Λατινική Αμερική μπορεί να ανιχνευθεί σε δύο επίπεδα: ένα πιο άμεσο, που συνδέεται με τους πιο ενεργούς και εκπαιδευμένους αγωνιστές στα λεγόμενα νέα κοινωνικά κινήματα – όπως οι αργεντίνοι piqueteros πικετοφορείς, οι τομείς της λαϊκής εκπαίδευσης, οι νεαροί κριτικοί και καλλιτέχνες – και, δεύτερον, με πιο έμμεσο και εγκάρσιο τρόπο στα κινήματα των καταπιεσμένων λαών, ιδιαίτερα των αυτόχθονων πληθυσμών και των αφροαπογόνων.

Τα ίχνη του ζαπατισμού βρίσκονται πάνω από όλα στα λιγότερο θεσμοθετημένα κινήματα. Τα ίχνη του ζαπατισμού βρίσκονται πάνω από όλα στα λιγότερο θεσμοθετημένα κινήματα. Κατά μία έννοια, ένα σημαντικό μέρος των νέων κινημάτων αισθάνθηκε έλξη από τρία κεντρικά ζητήματα που βρήκαν στον ζαπατισμό:  την απόρριψη της κατάληψης της κρατικής εξουσίας και τη δυνατότητα δημιουργίας των δικών τους εξουσιών, την αυτονομία και την αυτοδιαχείριση, και τον τρόπο να κατανούν την κοινωνική αλλαγή ως την κατασκευή ενός νέου κόσμου παρά ως τον μετασχηματισμό του υπάρχοντος κόσμου.

Η ηθική και πολιτική επιρροή του ζαπατισμού, καθώς και η αποτυχία των επαναστάσεων με επίκεντρο την κατάληψη της εξουσίας και την αλλαγή «από τα πάνω», οδήγησαν πολλούς ακτιβιστές στην πεποίθηση ότι οι αλλαγές πρέπει να συνδέονται με την ανασυγκρότηση των κοινωνικών δεσμών που το σύστημα καταστρέφει κάθε ώρα, ημέρα.

Η δημιουργία αυτόνομων δήμων και συμβουλίων καλής διακυβέρνησης, που διαλύθηκαν πρόσφατα από τον ίδιο τον EZLN, έδειξε ότι είναι δυνατή η διακυβέρνηση με άλλο τρόπο, χωρίς τη δημιουργία ή την αναπαραγωγή μόνιμων γραφειοκρατιών όπως έκαναν οι παραδοσιακές νικηφόρες επαναστάσεις.

Ελκυσμένοι από τις ιδιαιτερότητές του, χιλιάδες ακτιβιστές από όλο τον κόσμο, στη συντριπτική τους πλειονότητα ευρωπαίοι, ήρθαν στην Τσιάπας για να γνωρίσουν από πρώτο χέρι την πραγματικότητα των ζαπατίστας και συνεισέφεραν δωρίζοντας υλικούς πόρους.

Θα ήταν λάθος να πιστέψουμε ότι ο ζαπατισμός με κάποιο τρόπο επηρεάζει ή κατευθύνει όλη αυτή την ποικιλία συλλογικοτήτων. Περισσότερες από χίλιες ομάδες υποστήριξαν την la Gira por la Vida, το Ταξίδι για την Ζωή, που πραγματοποιήθηκε το 2021 σε διάφορες χώρες και περιοχές της Ευρώπης, για να ακούσει και να εδραιώσει τις αδελφικές σχέσεις με όσους αγωνίζονται.

Νομίζω ότι το καταλληλότερο είναι να μιλάμε για συρροές, γιατί έχουν δημιουργηθεί και αυξάνονται σε όλο τον κόσμο ομάδες που διεκδικούν την αυτονομία ως πολιτική πρακτική, αναφερόμενες αναμφίβολα στον ζαπατισμό, αλλά όχι σε μια σχέση εντολής και υπακοής.

Τα φεμινιστικά κινήματα, αυτά των επισφαλών και ανέργων νέων, των αυτοδιαχειριζόμενων επιχειρήσεων που πολλαπλασιάζονται σε όλο τον κόσμο, έχουν βρει έμπνευση στον ζαπατισμό για την αποφασιστικότητά του να δημιουργήσει το νέο, την απόρριψη των κρατικών θεσμών και των αριστερών κομμάτων.

Αν και τα αίτια των εξεγέρσεων έχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά, παντού επικρατεί μια βαθιά κούραση για το κυρίαρχο σύστημα και τις συνέπειές του στους νέους, όπως η εργασιακή ανασφάλεια, η έλλειψη προοπτικής για μια αξιοπρεπή ζωή και η αστυνομική δίωξη όσων διαφωνούν.

Ιθαγενείς και μαύροι λαοί

Τις τελευταίες δεκαετίες διάφοροι λαοί διεκδικούν την αυτονομία, ή την έχουν χτίσει εκ των πραγμάτων. Οι αυτόχθονες πληθυσμοί βρίσκονται στην πρώτη γραμμή αυτής της διαδικασίας, κυρίως οι Μαπούτσε της Χιλής και της Αργεντινής, οι Nasa και οι Misak της κολομβιανής Cauca.

Πιο πρόσφατα, οι λαοί του Αμαζονίου έχουν εισέλθει πλήρως στη δυναμική των αυτονομιών, όπως και ορισμένοι μαύροι palenque και quilombo. Το 1998, δημιουργήθηκε η πρώτη αυτονομιστική ομάδα μαπούτσε, η Coordinadora Arauco-Malleco (CAM), η οποία ενσωμάτωσε έναν νέο τρόπο άσκησης πολιτικής μέσω της άμεσης δράσης κατά των δασικών εταιρειών contro le imprese forestali των οποίων οι καλλιέργειες πεύκου πνίγουν τις κοινότητες.

Σήμερα υπάρχουν τουλάχιστον μια ντουζίνα ομάδες μαπούτσε που δηλώνουν ότι είναι αυτόνομες. Οι πιο σημαντικές είναι οι CAM, η Resistencia Mapuche Lafkenche (RML), η Resistencia Mapuche Malleco (RMM), η Alianza Territorial Mapuche (ATM) και η Weichán Auka Mapu [Lucha del Territorio Rebelde], οι οποίοι έχουν προωθήσει ένα κύμα αποκατάστασης γαιών που εκτιμάται σε 500 περιοχές ή ιδιοκτησίες.

Οι πιο ριζοσπαστικοποιημένες είναι οι Weichan Auca Mapu (WAM) και Resistencia Lafkenche, καθώς και η CAM, που ξεχωρίζουν για τις άμεσες δράσεις κατά της δασικής βιομηχανίας. Υπάρχουν επίσης γυναικείες οργανώσεις μαπούτσε.

Στην Κολομβία, το Περιφερειακό Αυτόχθων Συμβούλιο της Cauca -il Consiglio Indigeno Regionale del Cauca (CRIC) δημιουργήθηκε το 1971 ως μέρος μιας διαδικασίας ανάκτησης γης. Σήμερα μετρά conta 84 προστατευόμενες περιοχές στην Κάουκα και 115 δήμους στους οποίους ανήκουν οκτώ εθνικές ομάδες.

Διαχειρίζονται προγράμματα υγείας και εκπαίδευσης με κρατική υποστήριξη, έχουν δημιουργήσει τις δικές τους οικονομικές μορφές, όπως κοινοτικές επιχειρήσεις και καταστήματα, ενώσεις παραγωγών και ένα θεσμό τρίτου επιπέδου, το Cecidic (Κέντρο εκπαίδευσης, κατάρτισης και έρευνας για την ολοκληρωμένη κοινοτική ανάπτυξη ).

Έχουν δημιουργήσει ένα σύστημα «κοινοτικής δικαιοσύνης» και αυτοκυβερνούνται μέσω της εκλογής των αρχών τους από τα συμβούλια. Η Αυτόχθων Φρουρά, μια οντότητα αφιερωμένη στην υπεράσπιση των αυτόχθονων εδαφών και του ιθαγενούς τρόπου ζωής, είναι το πιο σημαντικό αυτόνομο δημιούργημα.

Τόσο οι ομάδες μαπούτσε στη Χιλή όσο και το CRIC έχουν σχέσεις με το EZLN, και είναι πιθανώς τα κινήματα των ιθαγενών που βρίσκονται πιο κοντά πολιτικά στον ζαπατισμό.

Οι εμπειρίες πολλαπλασιάζονται. Καθώς στη Χιλή υπάρχουν περισσότερες από δώδεκα αυτόνομες ομάδες (ορισμένες πηγές κάνουν λόγο για 15 ομάδες), στην Κάουκα η Guardia Cimarrona σχηματίστηκε μεταξύ των αφροκολομβιανών και της Αγροτικής Φρουράς, entrambe ispirate και οι δύο εμπνευσμένες στην Αυτόχθονη Φρουρά- Guardia Indigena.

Πιθανώς η αυτονομιστική οργάνωση με τη μεγαλύτερη παρουσία στη Βραζιλία είναι η Teia dos Povos, που γεννήθηκε πριν από δέκα χρόνια στην πολιτεία Bahia. Συγκεντρώνει ιθαγενείς κοινότητες και λαούς, ακτήμονες αγρότες και quilombolas (μαύροι που κατάγονται από τους maroon), σε μια συμμαχία βάσης που επεκτείνεται σε πολλά κράτη και έχει την αυτονομία –και τον ζαπατισμό– ως κεντρικές αναφορές.

Τέλος υπάρχουν οι αμαζονικοί λαοί. Στα βόρεια του Περού nord del Perù έχουν δημιουργηθεί εννέα αυτόνομες κυβερνήσεις απ’ όταν η πρώτη, η Αυτόνομη Εδαφική Κυβέρνηση του Έθνους Wampis Governo Territoriale Autonomo della Nazione Wampis, δημιουργήθηκε το 2015, ως ένας τρόπος για να σταματήσει ο εξορυκισμός του πετρελαίου και των δασών, καθώς και ο αποικισμός.

Συνολικά ελέγχουν περισσότερα από 10 εκατομμύρια εκτάρια και σε πρόσφατη συνάντηση στη Λίμα αναφέρθηκε ότι υπάρχουν άλλοι έξι δήμοι που ξεκινούν την ίδια διαδικασία οικοδόμησης αυτονομίας.

Στη βραζιλιάνικη Νομική Αμαζονία, έχουν υπογραφεί 26 πρωτόκολλα οριοθέτησης αυτόνομα, 26 protocolli di demarcazione autonomi, που περιλαμβάνουν 64 χωριά αυτοχθόνων σε 48 διαφορετικές περιοχές.

Τα χωριά έκαναν αυτή την επιλογή μπροστά στην αδράνεια των κυβερνήσεων που θα υποχρεούνταν να οριοθετήσουν τα εδάφη τους με το Σύνταγμα του 1988, αλλά το κάνουν σε ελάχιστες περιπτώσεις.

Όσο για τις υπόλοιπες αυτονομίες, αρκεί να θυμηθούμε ότι δεκάδες αυτόχθονες πληθυσμοί-λαοί που κατοικούν στο Μεξικό έχουν ακολουθήσει τις αρχές των ζαπατίστας συγκεντρωμένοι στο nel Εθνικό Αυτόχθων Συνέδριο -Congresso Nazionale Indigeno (CNI), όπου συμμετέχουν 32 λαοί που αγωνίζονται για την αυτονομία τους.

Το 2006, το IV Συνέδριο του CNI αποφάσισε να υπογράψει την Έκτη Διακήρυξη του Δάσους Λακαντόνα Sesta Dichiarazione della Selva Lacandona και να ασκήσει την αυτονομία στην πράξη.

Νέες κατευθύνσεις για να συνεχίσουν να υπάρχουν

Ενώ οι αυτονομίες επεκτείνονται αμείλικτα στην περιοχή της Λατινικής Αμερικής, ο ζαπατισμός αποφάσισε να κάνει μια σημαντική στροφή στη διαδικασία του. Από τις 22 οκτωβρίου 2023, το EZLN δημοσίευσε μια σειρά δηλώσεων στις οποίες σηματοδοτεί σημαντικές αλλαγές για την αντιμετώπιση της νέας φάσης συστημικής και περιβαλλοντικής κατάρρευσης.

Η Juntas de buen gobierno-Συμβούλια καλής διακυβέρνησης και οι αυτόνομοι δήμοι, οργανωτικές δομές που δημιουργήθηκαν πριν από δύο δεκαετίες και σύμβολα της αυτοδιοίκησης των ζαπατίστας, παύουν να λειτουργούν.

Αντί για περίπου τριάντα αυτόνομους δήμους, θα υπάρχουν χιλιάδες δομές βάσης, Τοπικής Αυτόνομης Κυβέρνησης (GAL) και εκατοντάδες Κολεκτίβες Αυτόνομης Ζαπατιστικής Κυβέρνησης (CGAZ) όπου προηγουμένως υπήρχαν μόνο 12 juntas de buen gobierno.

Οι αποφάσεις που έχουν πάρει έχουν έναν ορίζοντα 120 ετών, ή επτά γενεών. Το EZLN osserva παρατηρεί ότι θα υπάρξουν πόλεμοι, πλημμύρες, ξηρασίες και ασθένειες και ότι ως εκ τούτου «εν μέσω της κατάρρευσης πρέπει να κοιτάξουμε πολύ μπροστά, μακριά”.

Έκαναν αυτοκριτική για τη λειτουργία των δήμων και των juntas-συμβουλίων, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι οι προτάσεις των αρχών δεν πήγαιναν πλέον προς τα κάτω και ότι οι απόψεις του κόσμου δεν φτάνουν πλέον στις αρχές. Ουσιαστικά λένε ότι μια πυραμίδα είχε ξαναδημιουργηθεί και γι’ αυτό αποφάσισαν να την γκρεμίσουν.

Ίσως το πιο σημαντικό σημείο είναι ότι έχουν στόχο να «γίνουν ένας καλός σπόρος» ενός νέου κόσμου που δεν θα δουν, πως θέλουν να αφήσουν «τη ζωή ως κληρονομιά» στις επόμενες γενιές αντί για πόλεμο και θάνατο.

“Έχουμε ήδη επιζήσει από την καταιγίδα ως ζαπατιστικές κοινότητες που είμαστε. Αλλά τώρα δεν είναι μόνο αυτό, πρέπει να περάσουμε αυτή και άλλες καταιγίδες που θα έρθουν, να διασχίσουμε τη νύχτα και να φτάσουμε σε ένα πρωινό, σε 120 χρόνια από τώρα, στο οποίο ένα κοριτσάκι θα αρχίσει να μαθαίνει ότι το να είναι ελεύθερο σημαίνει και να είναι υπεύθυνο για αυτή την ελευθερία.“, συνεχίζει η ανακοίνωση comunicato.

Να σπέρνεις χωρίς να θερίζεις, χωρίς να περιμένεις να απολαύσεις τους καρπούς όσων έχουν σπαρθεί, είναι η μεγαλύτερη ρήξη που γνωρίζουμε με τον παλιό τρόπο να ασκείς την πολιτική και να αλλάζεις τον κόσμο. Είναι μια αντισυστημική πολιτική ηθική που μας παραδίδει ο ζαπατισμός, ένα δώρο που πρέπει να εκτιμηθεί σε όλη του την τεράστια διάσταση.

Ορισμένες από τις εικόνες που εμφανίζονται δημιουργήθηκαν από Dante Aguilera Benitez (IG: el_dante_aguilera) και Rulo ZetaKa (IG: rulozetaka), για το Taller de Gráfica Pesada Juan Panadero (IG: tallerjuanpanadero).

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος Comune.info