Φυσική και Φιλοσοφία – Το Άπειρο (Μέρος Δεύτερο)

Στο άπειρο πορεύομαι
Απ’ τ’ άπειρο ξεκίνησα
Κέντρο του σύμπαντος κι αθάνατος
Νόμισα ο άμυαλος πως ήμουνα.

«Επιτύμβιο»

Θανάσης Παπακωνσταντίνου

Στο προηγούμενο κείμενο αναφερθήκαμε στον Τζέιμες Γιουνγκ (Jaymes Young) και το τραγούδι του “Infinity (Άπειρο)”, καθώς και στην έμπνευσή του από την επιστήμη και την φιλοσοφία. Η γενική θεματική αυτών των άρθρων είναι το άπειρο και το πόσο έχει εμπνεύσει αυτή η δυσνόητη έννοια διάφορους καλλιτέχνες. Στο παρόν κείμενο θα αναφερθούμε στο τραγούδι του Θανάση Παπακωνσταντίνου «Επιτύμβιο». Οι στίχοι του τραγουδιού βρίσκονται στην αρχή του κειμένου.

Ο Θανάσης Παπακωνσταντίνου ήθελε οι παραπάνω στίχοι να είναι το επιτύμβιό του. Στον Λέωνα Ναρ εκμυστηρεύτηκε ότι ήθελε να ζητήσει από την γυναίκα του να γραφούν αυτοί οι στίχοι στον τάφο του. Τους εμπνεύστηκε από τα ρουμπαγιάτ του Ομάρ Καγιάμ. Συγκεκριμένα, στο 47o ρουμπαγιάτ στην πρώτη έκδοση του Έντουαρντ Φιντζέραλντ (Edward Fitzgerald) γράφεται ότι,

«Κι αν το κρασί που πίνεις, το χείλος που πατάς,

Τέλος στο Τίποτα όλα τα πράγματα τελειώνουν – Ναι –

Τότε φαντάσου ενώ είσαι, είσαι αλλά τι

Θα είσαι — Τίποτα — Δεν θα είσαι λιγότερος.»

Δυσνόητοι στίχοι. Χρειάζεται πολύς κόπος για να γίνουν κατανοητοί. Κάποιοι πιστεύουν ότι ο Ομάρ Καγιάμ έγραψε απλοϊκούς στίχους, κάποιοι άλλοι αντίθετα πιστεύουν ότι οι στίχοι του περιέχουν βαθιά, έως μυστικιστικά νοήματα. Για να κατανοήσουμε το παραπάνω τετράστιχο χρειάστηκε να ανατρέξουμε σε διάφορες ερμηνείες. Το «κρασί» στα ρουμπαγιάτ του Καγιάμ είναι το samadhi, το οποίο στην γιόγκα είναι η υψηλότερη κατάσταση συνείδησης που μπορεί κανείς να επιτύχει μέσω του διαλογισμού. Το «χείλος που πατάς» είναι η ένωση της ατομικής ψυχής με το Πνεύμα. Το απόλυτο Πνεύμα είναι η Νιρβάνα, από όπου όλα τα πράγματα προέρχονται και στο οποίο όλα καταλήγουν. Η Νιρβάνα είναι η τεράστια χωρική αντίληψη του Άπειρου στην οποία όλα τα πράγματα λιώνουν και κρύβονται. Εμφανίζεται, λοιπόν, το Άπειρο του Αναξίμανδρου στα ρουμπαγιάτ του Καγιάμ, εξ ού και η έμπνευση του Θανάση Παπακωνσταντίνου. «Στο άπειρο πορεύομαι, απ’ τ’ άπειρο ξεκίνησα»! Το ερώτημα είναι ποια είναι η πορεία που ακολούθησα στο μεσοστάδιο, από το ξεκίνημα ως το τέλος. Ήταν διαδρομή τελειοποιήσεως της ψυχής; Ή αντίθετα η ψυχή βολόδερνε σε νόθους δρόμους; Όδευε η ψυχή προς την Νιρβάνα; Προς το Άπειρο; Αν ναι, τότε λέει το συγκεκριμένο ρουμπαγιάτ «συνειδητοποιήστε ότι έχετε επιτύχει τώρα, σε αυτή τη ζωή, το πλήρες Ατελείωτο που βιώνουν οι τελειοποιημένες ψυχές».

Η κατάσταση της Νιρβάνα είναι η πλήρης εξαφάνιση, μέσα από την σοφία (ή την φρόνηση και την σύνεση), των επιθυμιών που δημιουργούν μιζέρια μέσα στο συνειδητό και υποσυνείδητο μυαλό, καταστρέφοντας έτσι κάθε πιθανότητα υποδουλωτικής επανεμφάνισής τους. Έρχεται έτσι η ένωση με το Πνεύμα.

Οι δύο τελευταίοι στίχοι του Θανάση Παπακωνσταντίνου είναι η κορύφωση της εγωπαθούς αντίληψης της ζωής, αυτό που παθαίνουμε όλοι όσοι δεν διαθέτουμε αυτογνωσία. Θεωρούμε πρώτον ότι είμαστε το κέντρο του σύμπαντος και δεύτερον ότι είμαστε αθάνατοι. Έτσι, συνήθως η πορεία μας στην ζωή δεν είναι πορεία προς την Νιρβάνα, προς το Άπειρο, προς το Πνεύμα, προς το Θείο. Έτσι πιστεύω ότι αν «ακούγαμε» τακτικότερα το Επιτύμβιο του Θανάση Παπακωνσταντίνου και με τον κατάλληλο διαλογισμό θα είμασταν καλύτεροι άνθρωποι και επομένως, κατά την άποψή μου, σημαντικότεροι και ωφελιμότεροι προς το σύνολο.

Όλα τα παραπάνω συνδέονται με το Άπειρο του Αναξίμανδρου; Για να το δούμε αυτό θα πρέπει να ανατρέξουμε στο μοναδικό απόσπασμα που διασώθηκε από το έργο του Αναξίμανδρου. Το απόσπασμα διασώζεται από τον Σιμπλίκιο και ξεκινά γράφοντας ότι «Ἀναξίμανδρος μἐν Πραξιάδου Μιλήσιος Θαλοῦ γενόμενος διάδοχος καὶ μαθητὴς ἀρχήν τε καὶ στοιχεῖον εἴρηκε τῶν ὄντων τὸ ἄπειρον, πρῶτος τοῦτο τοὔνομα κομίσας τῆς ἀρχῆς», το οποίο ερμηνεύεται ως «ο Αναξίμανδρος γιός του Πραξιάδου από την Μίλητο, μαθητής και διάδοχος του Θαλή, θεώρησε ότι η πρώτη αρχή και στοιχείο των πάντων είναι το άπειρο, του οποίου πρώτος έδωσε αυτό το όνομα (δηλαδή το όνομα άπειρο). Ακολουθεί δηλαδή την αναζήτηση και την πορεία του διδασκάλου του Θαλή και προτείνει σαν πρώτη αρχή το άπειρο. Βέβαια, το τί θεωρεί ο Αναξίμανδρος ότι είναι το άπειρο θα μας απασχολήσει και σε άλλο κείμενο, εντούτοις υπάρχουν ερμηνείες σε διάφορα βιβλία, όπως των κ.κ. Κάλφα και Ζωγραφίδη «Αρχαίοι Έλληνες Φιλόσοφοι». Το σημαντικό για την δική μας περίσταση είναι η συνέχεια του αποσπάσματος. Γράφει ο Σιμπλίκιος ότι ο Αναξίμανδρος πίστευε ότι «λέγει δ’ αὐτὴν μήτε ὕδωρ μήτε ἄλλο τι τῶν καλουμένων εἶναι στοιχείων, ἀλλ’ ἑτέραν τινὰ φύσιν ἄπειρον, ἐξ ἧς ἅπαντας γίνεσθαι τοὺς οὐρανοὺς καὶ τοὺς ἐν αὐτοῖς κόσμους· ἐξ ὧν δὲ ἡ γένεσίς ἐστι τοῖς οὖσι, καὶ τὴν φθορὰν εἰς ταῦτα γίνεσθαι κατὰ τὸ χρεών·». Δηλαδή, η πρώτη αρχή δεν είναι ούτε το νερό ούτε κάποιο άλλο στοιχείο, αλλά μία διαφορετική φύση, το άπειρο, από το οποίο γίνονται όλοι οι ουρανοί και οι κόσμοι που βρίσκονται μέσα σε αυτούς. Για να καταλήξει ότι από αυτά που προέρχεται η γέννηση των πραγμάτων σε αυτά καταλήγει και η φθορά τους, όπως είναι αναγκαίο να γίνει. Δεν είναι εντυπωσιακό; Ο Επικούρειος Ομάρ Καγιάμ γνώριζε το απόσπασμα του Αναξίμανδρου και γενικά την φιλοσοφία του; Πολύ πιθανόν. Αυτό που έχει σημασία είναι η ίδια διαδρομή που ακολουθεί με τον Αναξίμανδρο. Εφόσον το Άπειρο είναι η αρχή των πάντων, είναι λογικό τα πάντα να γεννιούνται από το άπειρο, αλλά και σε αυτό να καταλήγουν όλα. «Στο άπειρο πορεύομαι, απ’ τ’ άπειρο ξεκίνησα»!

Κλείνοντας θα ήθελα να τονίσω την σχέση Αναξίμανδρου, Ομάρ Καγιάμ και Θανάση Παπακωνσαντίνου. Πιστεύω ότι και οι τρεις σε μέρος της δημιουργίας τους είναι σε κοινή πορεία, προς την έμπνευση και την δημιουργία. Φυσικά με τον νεότερο να εμπνέεται από τον παλιότερο, έστω και εν αγνοία του. Σίγουρα, όμως, η μελέτη και η διανοητική αναζήτηση ανοίγει νέους δρόμους σε όσους τους ψάχνουν.

Βασίλης Τσιάντος

Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου της Ελλάδος

Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε.