Η Αυτοδιοίκηση και η πρόκληση της Κυκλικής Οικονομίας, άρθρο του Βασίλη Λιόγκα

Σήμερα πολλαπλασιάζονται οι πόλεις που συνδέουν την τοπική ανάπτυξη με την Κυκλική Οικονομία, οι σύγχρονες πόλεις, οι έξυπνες πόλεις. Σε παγκόσμιο επίπεδο οι πόλεις, ενώ κατέχουν το 1% της γης, στεγάζουν το 55% του πληθυσμού και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο το 75%, ενώ το 2050 εκτιμάται η προσέγγιση της αστικοποίησης στο 85%.

Στις πόλεις παράγεται το 85% του παγκόσμιου ΑΕΠ, καταναλώνεται το 70% των πόρων και το 70% της παραγόμενης ενέργειας, αλλά και εκπέμπεται το 70% των αερίων του θερμοκηπίου και το 50% των αποβλήτων, ενώ η ανάλωση χώρου, χρόνου, πόρων, υπηρεσιών κοινής ωφέλειας και ακινήτων είναι ανορθολογική και σπάταλη. Πέραν των κοινότοπων διαπιστώσεων, ας σημειωθεί ότι ένα ΙΧ αυτοκίνητο παραμένει σταθμευμένο και ακίνητο περισσότερο από 90% του χρόνου κατά μέσο όρο, 30% της τροφής απορρίπτεται και ο μέσος όρος χρόνου χρήσης των γραφείων δεν υπερβαίνει το 50%.

Πολλές πόλεις υποφέρουν από τις συνέπειες του γραμμικού προτύπου ανάπτυξης, αυτού της άκριτης και μαζικής παραγωγής, κατανάλωσης και απόρριψης, στην ατμόσφαιρα και τους υδάτινους πόρους, στο θόρυβο, την συμφόρηση και την ποιότητα ζωής, ενώ παράλληλα εκτίθενται στην αυξημένη ζήτηση πόρων και στέρηση προμηθειών. Καθίστανται μη βιώσιμες, ακόμη και αβίωτες.

Η μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία, όχι μόνο διατηρεί τους πόρους και βελτιστοποιεί τη χρήση τους, αλλά επίσης μειώνει τις περιβαλλοντικές και κλιματικές επιπτώσεις, ενώ προωθεί την καινοτομία, βελτιώνει την ανταγωνισιμότητα και δημιουργεί θέσεις εργασίας.

Ακριβώς τα χαρακτηριστικά της πυκνότητας και συγκέντρωσης στις πόλεις παραγωγής και κατανάλωσης δημιουργούν ροές υλικών και πόρων με κυκλικό δυναμικό. Επιπλέον η τοπική διάσταση εξουσίας, είναι αρκετά αυτοτελής ώστε να προσδίδει ευελιξία στη ρύθμιση και παροχή κινήτρων και ταυτόχρονα αρκετά ευμεγέθης ώστε να επιβάλλει λειτουργίες και υπηρεσίες κυκλικής οικονομίας. Άλλωστε, οι πόλεις διαθέτουν υποδομές, κοινωφελείς χρήσεις και υπηρεσίες, όπου οι εφαρμογές της κυκλικής οικονομίας είναι ευδιάκριτες και δυνατές.

Επιλογή της Κυκλικής Οικονομίας ως δημόσιας πολιτικής.

Την τελευταία τετραετία το ΥΠΕΝ στόχευσε στη μεταρρύθμιση και τον εκσυγχρονισμό του πλαισίου διαχείρισης των αποβλήτων σε εναρμόνιση με το κοινοτικό κεκτημένο και τις νέες κατευθύνσεις της ΕΕ. Η χώρα μας έχει πλέον σχεδιασμό και διαθέτει χρηματοδότηση 1,5 δις ευρώ για υποδομές επεξεργασίας και δράσεις διαχείρισης των αστικών απορριμμάτων. Έχει νέο νόμο ανακύκλωσης και ένα πλέγμα δυναμικών ρυθμίσεων που ενισχύουν το ρόλο της τοπικής αυτοδιοίκησης. Τα οφέλη του νέου αυτού σχεδιασμού αντιστοιχούν σε έναν κύκλο εργασιών 2 δις ευρώ στον τομέα διαχείρισης αποβλήτων και σε 16.000 νέες θέσεις εργασίας.

Διαμορφώθηκε, με έγκριση του ΚΥΣΟΙΠ, Εθνική Στρατηγική Κυκλικής Οικονομίας[1] και διετές Επιχειρησιακό Πρόγραμμα στο πλαίσιο της παραγωγικής ανασυγκρότησης της χώρας και της Δίκαιης Ανάπτυξης και αποτελεί μέρος της. Οι νόμοι της ανακύκλωσης[2] και των ενεργειακών κοινοτήτων[3], οι ρυθμίσεις της νέας τιμολογιακής πολιτικής με κίνητρα ενθάρρυνσης των περιβαλλοντικών επιδόσεων των δήμων[4] και η περιβαλλοντική εισφορά υπέρ της κυκλικής οικονομίας[5], η ανάδειξη της βιοοικονομίας, αποτελούν ορισμένες από τις δράσεις που άρχισαν να υλοποιούνται.

Ο τομέας του περιβάλλοντος αποτελεί έξοχο πεδίο βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης, με υψηλού επιπέδου προστασία του περιβάλλοντος και της δημόσιας υγείας.

Η Κυκλική οικονομία μπορεί να αποτελέσει καταλύτη για την παραγωγική ανασυγκρότηση και έχει σαφώς τοπική διάσταση. Στηρίζεται στην αξιοποίηση των τοπικών πόρων, στην επέκταση του κύκλου ζωής των προϊόντων και στο μοντέλο της βιομηχανικής συμβίωσης. Επιδιώκει και ενθαρρύνει την χρήση δευτερογενών υλικών και αποβλήτων ως παραγωγικών πόρων και χρήσιμων υλικών, προσδίδοντας μια αειφορική διάσταση στο παραγωγικό μοντέλο.

Η χώρα μας παρουσιάζει μεγάλες δυνατότητες εφαρμογής αυτού του μοντέλου για πολλούς λόγους. Σημαντικά πλεονεκτήματα της κυκλικής οικονομίας είναι η μεγάλη υπεραξία σε αντίστοιχες επενδύσεις λόγω του μικρού κόστους πρώτων υλών και της έντασης γνώσης που απαιτεί, η αξιοποίηση νέων επιστημόνων και η συμβατότητά της με τη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα και την κοινωνική οικονομία.

Ο οικολογικός σχεδιασμός στην παραγωγή, η θέσπιση οικονομικών κινήτρων, η επεξεργασία κριτηρίων πράσινων και κυκλικών δημόσιων συμβάσεων, η οικονομία επιμερισμού στην κατανάλωση, ερευνητικές και καινοτόμες προτάσεις με στόχο την βιομηχανική συμβίωση, εντάσσονται στην κυκλική οικονομία. Οι τομείς των βιοοικονομίας, της  βιομάζας, των τροφίμων και των λιπασμάτων, των αποβλήτων εκσκαφών και κατεδαφίσεων, των πλαστικών, αποτελούν τομείς ενδιαφέροντος για την νέα επιχειρηματικότητα και την καινοτομία που μπορούν να συμβάλουν στην παραγωγή νέας εργασίας και επιχειρηματικότητας. Η κυκλική οικονομία δεν εξυπηρετεί μόνο τη συμβατική οικονομία αλλά δημιουργεί εναλλακτική και βιώσιμη οικονομία, όπως είναι η κοινωνική και αλληλέγγυα οικονομία, και έναν άλλο τρόπο παραγωγής, αξιοποιώντας τους νέους επιστήμονες, με προστιθέμενη αξία στο παραγόμενο προϊόν.

Έξυπνη πόλη, καταλύτης του κυκλικού μετασχηματισμού.

Η Τοπική Αυτοδιοίκηση είναι φορέας που :

μπορεί να παράγει πολιτική, διαμορφώνει στρατηγική για την τοπική ανάπτυξη,

πρέπει να ενσωματώσει τις αρχές της κυκλικής οικονομίας στις αρμοδιότητες της (διαχείριση στερεών και υγρών αποβλήτων, εξοικονόμηση ενέργειας, προμήθειες και έργα με πράσινα και κυκλικά κριτήρια, δημιουργία ζήτησης δευτερογενών υλικών, υπηρεσίες leasing, ψηφιοποίηση υπηρεσιών διευκόλυνσης sharing),μπορεί να ενθαρρύνει την τοπική οικονομία, να προωθήσει την επιχειρηματικότητα, ιδιαίτερα την μικρή καθώς και την απασχόληση, να επενδύσει στην επαναχρησιμοποίηση και ανάκτηση υλικών και ενέργειας διεκδικώντας έσοδα προς όφελος της τοπικής κοινωνίας,

μπορεί να πρωτοστατήσει στην αλλαγή της καταναλωτικής συμπεριφοράς, ενθαρρύνοντας το μέτρο και τον ορθολογισμό και όχι την άκριτη τυφλή κατανάλωση και εφαρμόζοντας σε μικροκλίμακα την οικονομία του επιμερισμού και της κοινής χρήσης εργαλείων και υπηρεσιών

πρέπει να γίνει ο καταλύτης μιας νέας, συνεργατικής και κοινωνικής οικονομίας, των ενεργειακών κοινοτήτων, της αστικής γεωργίας, των συνεταιριστικών επιχειρήσεων και των δομών αλληλεγγύης.

Παράλληλα, η δημιουργία κατάλληλων διαύλων ανταλλαγής πληροφοριών και συντονισμού μεταξύ των αυτοδιοικήσεων, της επιστημονικής κοινότητας και των οικονομικών και κοινωνικών φορέων, θα διευκολύνει συνέργειες συμβατές με την μετάβαση στο κυκλικό μοντέλο, μέσω βήματος διαλόγου με την κοινωνία και την αγορά, και ανταλλαγής γνώσης και πληροφοριών.

Ο «Οδηγός Κυκλικής Πόλης» που ήδη ετοιμάζεται, η οργάνωση και λειτουργία Πράσινων Σημείων που θεσμοθετήθηκε και χρηματοδοτείται αλλά και η μετεξέλιξή τους σε «Αστικά Κέντρα Πόρων», η βιομηχανική συμβίωση μεταξύ τοπικών επιχειρήσεων, οι ενεργειακές κοινότητες σε τοπικό επίπεδο συνδεδεμένες με ΑΠΕ, η ενσωμάτωση των αρχών της κυκλικής και συνεργατικής οικονομίας στα Σχέδια Βιώσιμης Αστικής Κινητικότητας, η βιοοικονομία και μορφές «sharing economy», η χρηματοδότηση των επενδύσεων επιχειρήσεων και αυτοδιοίκησης, αποτελούν δράσεις του Εθνικού Σχεδίου, όπου οι έξυπνες πόλεις μπορούν να πρωταγωνιστήσουν σε ρόλο «μεσιτών πόρων», με πολλαπλά περιβαλλοντικά και τοπικά αναπτυξιακά οφέλη.

Η νέα νομοθεσία σε Ευρωπαϊκό επίπεδο και ιδιαίτερα οι στόχοι μείωσης της υγειονομικής ταφής και η νέα Οδηγία για τα Πλαστικά Μιας Χρήσης, θα θέσουν επιτακτικά στους δήμους και τους κατασκευαστές/εμπόρους ζήτημα διαχείρισης των πλαστικών μπουκαλιών και των αλιευτικών διχτυών.

Ορισμένες προτάσεις για φιλόδοξες, νέες δημοτικές και περιφερειακές αρχές

1. Σχέδιο Κυκλικής Οικονομίας για την κάθε πόλη[6] (Παραγωγή, Κατανάλωση, Διαχείριση αποβλήτων, Δευτερογενή υλικά, Βιομηχανική Συμβίωση, Συνεργατική Οικονομία). Συγκεκριμένοι κυκλικοί στόχοι 5ετίας. Ειδικοί διακριτοί στόχοι για τα απόβλητα στη διαλογή στην πηγή, στην ανακύκλωση/ανάκτηση, στη χωριστή συλλογή βιοαποβλήτων, στη χωριστή συλλογή πλαστικών μπουκαλιών, σε ειδικά ρεύματα αποβλήτων (ΑΕΚΚ, ΑΗΗΕ, τηγανέλαια κ.α.). Ειδικοί στόχοι πρόληψης για τη μείωση δημιουργίας αποβλήτων.

Παρατίθεται ως υπόδειγμα το Σχέδιο του Άμστερνταμ[7] Καθώς και η ειδική έκδοση του EIT Climate-Kick “C40 cities” με υποδειγματικές μελέτες περίπτωσης για την κυκλική οικονομία 40 Ευρωπαϊκών πόλεων[8].

2. Πρωτοβουλίες για Εθελοντικές Συμφωνίες/ Αυτοδέσμευση Επιχειρήσεων της πόλης, με στόχο βιομηχανική συμβίωση, ανάκτηση με επιστροφή αντιτίμου αξίας, ανακύκλωση με κίνητρα για τους πολίτες και με μείωση των ανταποδοτικών τελών συνολικά.
3. Πράσινες και Κυκλικές δημόσιες προμήθειες του Δήμου. Πράσινα κριτήρια.
4. Οργανωμένη αξιοποίηση των βιοαποβλήτων (υπολείμματα τροφίμων και πράσινα) για παραγωγή λιπάσματος για τους δημότες και βιοκαυσίμων για τα δημοτικά οχήματα, με βήματα :

τη χωριστή συλλογή (καφέ κάδος) και ο εξοπλισμός,

την οικιακή κομποστοποίηση με διανομή δωρεάν κομποστοποιητών σε όσους θέλουν,

μηχανικούς κομποστοποιητές στους μεγάλους παραγωγούς βιοαποβλήτων (ξενοδοχεία, χώροι εστίασης, λαϊκές αγορές, υπεραγορές, πανεπιστήμια, μουσεία, στρατόπεδα),

δημοτικές μονάδες κομποστοποίησης μικρής δυναμικότητας.

5. Ειδική πολιτική για τα πλαστικά με επιμέρους στόχους για σακούλες και μπουκάλια:

Διανομή δωρεάν επαναχρησιμοποιήσιμων πλαστικών σακουλών μεταφοράς, καροτσιών, κ.α. σε όλα τα νοικοκυριά.

Εθελοντικές συμφωνίες με επιχειρήσεις καφέ, διανομής έτοιμου φαγητού, για περιορισμό πλαστικών μιας χρήσης.

Συμφωνία με παραγωγούς και Σούπερ Μάρκετ για επιστροφή αντιτίμου αξίας πλ. φιαλών.

Εκστρατεία ευαισθητοποίησης με οικολογικές οργανώσεις και εθελοντές.

Χωριστή συλλογή πλαστικών με συγκεκριμένους στόχους και συμφωνία με τοπικούς παραγωγούς πλαστικών συσκευασιών.

Πρόγραμμα κατασκευής δημοσίων κρηνών με χρηματοδότηση ΕΣΠΑ, στο πλαίσιο της πρόληψης απορριμμάτων πλαστικών φιαλών[9].

6. Ανακύκλωση με σχεδιασμό, κίνητρα στους πολίτες, ποιότητα ανακτώμενων, χωριστή συλλογή. Χρειάζεται σχεδιασμός της χωριστής συλλογής σε όλα τα δημοτικά κτίρια, καθώς και σε μεγάλους παραγωγούς, επιχειρήσεις, δημόσια κτίρια, πανεπιστήμια, στρατόπεδα, νοσοκομεία, λιμάνια, αεροδρόμια. Αξιοσημείωτο παράδειγμα ο Οδηγός της ΔΙΑΑΜΑΘ για τα Στρατόπεδα του Δ’ Σώματος Στρατού σε εφαρμογή κοινού πιλοτικού προγράμματος με ΥΕΘΑ και ΥΠΕΝ.[10]

Ατζέντα 21 με όλα τα σχολεία, με κίνητρα για την ανακύκλωση και συνδυασμό με εκπαίδευση.

7. Νέος Κανονισμός Καθαριότητας με αποτύπωση της νέας διαχείρισης και στόχων. Ειδικές υποχρεώσεις για κτίρια δημοσίου, μεγάλες επιχειρήσεις και μεγάλους παραγωγούς, σύμφωνα με το άρθρο 12 του ν. 4496/2017.
8. Δημιουργία στο Δήμο Κέντρου Υποστήριξης της Κυκλικής Οικονομίας για:

Υποστήριξη Start-Up επιχειρήσεων.

Ενημέρωση μικρής επιχειρηματικότητας και φορέων αυτοδιοίκησης για χρηματοδότηση ανάλογων δράσεων, καθώς και ερευνητικών προγραμμάτων (HORIZON, LIFE, κ.α.)

Ενίσχυση της βιομηχανίας ανακύκλωσης και της περιβαλλοντικής βιομηχανίας. Παρεμβάσεις.

Συμβουλευτικές υπηρεσίες για βιομηχανική συμβίωση.

9. Απορρύπανση ρυπασμένων χώρων με ειδική χρηματοδότηση από το ΕΣΠΑ.
10. Ενεργειακές κοινότητες : ο ν. 4513/2018 δίνει κίνητρα σε ομάδες πολιτών, επιχειρήσεων και δήμους για την παραγωγή ενέργειας από ΑΠΕ. Συγκεκριμένες δράσεις στο Δήμο.
11. Αξιοποίηση δυνατοτήτων χρηματοδότησης από κοινοτικές πηγές απ’ ευθείας[11]
12. Ανακαίνιση, ανακατασκευή, επαναχρησιμοποίηση κτιρίων. Αξιοποίηση στεγαστικού αποθέματος.

Βασίλης Λιόγκας (vasilis@liogkas.gr)

(*) Ο Βασίλης Λιόγκας είναι υποψήφιος διδάκτωρ ΕΜΠ και συνεργάτης του Αν. Υπουργού Περιβάλλοντος & Ενέργειας Σωκράτη Φάμελλου. Είναι Μηχανολόγος Μηχανικός και κάτοχος MSc στην Περιβαλλοντική Μηχανική & Επιστήμη, καθώς και στην Χωροταξία, Πολεοδομία & Περιφερειακή Ανάπτυξη. Είναι Συντονιστής της διϋπουργικής ομάδας διοίκησης έργου για την Κυκλική Οικονομία. Ήταν Δημοτικός Σύμβουλος Καβάλας από το 2002 ως το 2014.

[1] https://www.circular-economy.gr/ΕΘΝΙΚΗ-ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ

[2] N. 4496/2017 (ΦΕΚ Α’ 170)

[3] Ν. 4513/2018 (ΦΕΚ Α’ 9)

[4] ΚΥΑ 31606/930/15.4.2019 (ΦΕΚ Β’ 1277)

[5] Ν. 4609/2019 αρ.55 (ΦΕΚ Α’ 67)

[6] Χρήσιμος ο Οδηγός της Ευρωπαϊκής Τράπεζας Επενδύσεων «15 circular steps for cities» https://www.eib.org/attachments/thematic/circular_economy_15_steps_for_cities_en.pdf

[7] https://www.circle-economy.com/wp-content/uploads/2016/04/Circular-Amsterdam-EN-small-210316.pdf

[8] https://www.climate-kic.org/wp-content/uploads/sites/15/2018/12/Municipality-led-circular-economy-case-studies-compressed-ilovepdf-compressed.pdf

[9] Πρόγραμμα Fontanelli της αντίστοιχης ΔΕΥΑ της Φλωρεντίας (Publiacqua Firenze) https://www.lanazione.it/firenze/cronaca/fontanelli-1.2234275

[10] https://www.youtube.com/watch?v=7Wc1gM97z1I

[11] βλ. EIB Circular Economy Guide:  https://www.eib.org/attachments/thematic/circular_economy_guide_en.pdf