Λογική (Μέρος πρώτο) – Γράφει ο Βασίλης Τσιάντος

Στο άρθρο αυτό θα κάνουμε μία εισαγωγή στην Λογική. Η Λογική είναι επιστήμη, ή κατ’ άλλους, κλάδος επιστημών, με νόμους, κανόνες και μέθοδο. Οι νόμοι αυτοί και οι κανόνες, καθώς και οι μέθοδοί της δεν διδάσκονται σήμερα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα, πλην όμως είναι απαραίτητοι δια την διαμόρφωση της προσωπικότητας του σημερινού πολίτη και του επιστήμονα.

Η  Λογική ανήκει στις τρεις πρώτες Ελευθέριες λεγόμενες Τέχνες, την Γραμματική, τη Ρητορική και την Λογική (Trivium, «Τρεις οδοί»), οι οποίες αποτέλεσαν την βάση της εκπαίδευσης για περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια. Ο άνθρωπος ως «λογικό όν» έχει την ανάγκη εκπαιδεύσεως. Το ερώτημα, βέβαια, «Τί Εκπαίδευση θέλουμε;» απασχολεί όλους τους νοήμονες ανθρώπους σε όλες τις εποχές και οι απαντήσεις είναι αρκετές. Η Λογική κατά πολλούς είναι «η τέχνη του σκέπτεσθαι ορθώς και συλλογίζεσθαι μεθοδικώς». Επιπλέον, εάν θέλουμε να πείσουμε κάποιον, αι σκέψεις μας πρέπει να παρουσιάζουν ορθότητα, ειρμό και πορίσματα σύμφωνα προς την πραγματικότητα.

Επομένως, θεωρώ ότι θα πρέπει να δώσουμε την απαραίτητη προσοχή στην Επιστήμη ή κλάδο Επιστημών, την Λογική, αναλύοντας μερικές βασικές αρχές της. Πριν προχωρήσουμε, όμως, στους νόμους της Λογικής θα αναφερθούμε αναλυτικότερα στον ορισμό της, στην ιστορία της, και την αξία της για τον άνθρωπο.

Ορισμός και αξία της Λογικής

Ο Ευάγγελος Παπανούτσος στον Πρόλογο του βιβλίου του «Λογική» (δεύτερη έκδοση, 1974) αναφέρει ότι η Λογική και η Ψυχολογία είναι δύο επιστήμες που ανήκουν στον κύκλο των επιστημών που αποτελούν την φιλοσοφική προπαιδεία. Στη συνέχεια γράφει ότι «και η μία και η άλλη μας βοηθούν να καταλάβουμε τι γίνεται στον εσωτερικό μας κόσμο: πώς λειτουργεί η συνείδησή μας, πώς εργάζεται ο νους μας». Λόγος, κατά τον Παπανούτσο, σημαίνει και την σκέψη την ίδια και την έκφρασή της με τη γλώσσα. Η Λογική εξετάζει τη μία όψη του φαινομένου: τη σκέψη, τους τύπους, τους κανόνες, τις αρχές της. Η Λογική εξετάζει τα προϊόντα της σκέψης και προσπαθεί να αναγνωρίσει και να διαχωρίσει τα γνήσια από τα νόθα, τα ορθά από τα λαθεμένα. Και πιο κάτω ο Παπανούτσος γράφει ότι «το ενδιαφέρον της Λογικής στρέφεται σταθερά και διαρκώς προς την Αλήθεια». Η Λογική ενδιαφέρεται για την εξακρίβωση και τον έλεγχο της τυπικής αλήθειας των λεγομένων, ενώ αντίθετα την ουσιαστική αλήθεια εξακριβώνουν και ελέγχουν οι άλλες επιστήμες (ιστορικές, φυσικές, κ.λπ.) ανάλογα με το αντικείμενο του θέματος.

Κατά τους Αναπολιτάνο, Γαβαλά, Δέμη, Δημητρακόπουλο και Καρασμάνη συγγραφείς του σχολικού βιβλίου «Λογική» της Γ΄ Λυκείου «η Λογική ασχολείται κατά βάση με την μελέτη διαδικασιών και κανόνων, με τους οποίους μπορούμε να οδηγηθούμε με ορθό τρόπο από υποθέσεις σε συμπεράσματα». Κατά τους ίδιους συγγραφείς ο Αριστοτέλης θεωρείται ο θεμελιωτής της Λογικής. Επιπλέον, γράφουν ότι ο Αριστοτέλης δεν θεωρούσε τη Λογική φιλοσοφική μάθηση, αλλά προπαιδεία και γενικό εργαλείο (όργανο) για κάθε επιστημονική εργασία».

Ο Μιχάλης Μυτιληναίος στο βιβλίο του «Λογική» γράφει ότι «η Λογική δεν είναι η μελέτη των νόμων της σκέψης, αλλά η μελέτη του τρόπου που μία πρόταση συνεπάγεται από άλλες προτάσεις». Και επισημαίνει ο συγγραφέας ότι «η Λογική ασχολείται με τους κανόνες που χρησιμοποιούμε για να βγάζουμε σωστά συμπεράσματα».

Ο Νικόλαος Σούλιας γράφει ότι «η Λογική είναι η επιστήμη, η οποία εξετάζει τους θεμελιώδεις νόμους της νοήσεως και τους όρους του «ορθώς νοείν» και ερευνά την αλήθεια» («Λογική μετά Στοιχείων Γνωσιολογίας», ΟΕΔΒ, 1966). Κατά τον κ. Σούλια η Λογική είναι προπαιδεία της φιλοσοφίας, όπως θεωρούσαν ο Αριστοτέλης, αλλά και οι Νεοπλατωνικοί φιλόσοφοι. Τονίζει ιδιαίτερα ότι η αξία της Λογικής είναι πολύ μεγάλη για την καθημερινή ζωή του ανθρώπου, λέγοντας ότι δεν χορηγεί την ικανότητα του «ορθώς νοείν εις τον άνθρωπον, αλλά κατευθύνει ταύτην». Επιπλέον, γράφει ότι «προλαμβάνει σφάλματα και ελέγχει πλάνας ή σκοπίμους διαστροφάς της αληθείας».

Ο Τζον Στιούαρτ Μιλλ στο βιβλίο του «Ένα Σύστημα Λογικής, Εκλογικευτικό και Επαγωγικό» γράφει ότι υπάρχει μεγάλη ποικιλομορφία στις απόψεις των συγγραφέων για τον ορισμό της λογικής, όπως και για την επεξεργασία των λεπτομερειών της. Αναφέρει, επίσης, ότι οι ορισμοί που έδιναν, τουλάχιστον, μέχρι την εποχή του, υπόκειντο σε αυτό που αντιλαμβανόταν οι «ειδικοί» ως αντικείμενο της Λογικής. Έτσι, γράφει ότι «η Λογική είναι, κατά μερικούς, η τέχνη του Συλλογισμού». Προσθέτει, όμως, ότι ο αρχιεπίσκοπος Γουέτλυ (Archbishop Whately) όρισε την Λογική ως την επιστήμη και την τέχνη του Συλλογισμού.

Ο Ιμανουήλ Κάντ στο βιβλίο του «Λογική» γράφει ότι «η επιστήμη των αναγκαίων νόμων της κατανόησης και του λόγου γενικά, ή, το ίδιο πράγμα, της απλής μορφής σκέψης γενικά, αποκαλείται Λογική. Δεδομένου ότι η Λογική είναι μια επιστήμη που αναφέρεται σε κάθε σκέψη, ανεξάρτητα από τα αντικείμενα που είναι θέματα της σκέψης, πρέπει να θεωρηθεί,

1. ως βάση για όλες τις άλλες επιστήμες, και προπαιδεία κάθε χρήσης της κατανόησης (προ-άσκηση). Αλλά λόγω της αφαίρεσης εντελώς από αντικείμενα δεν μπορεί,
2. να είναι ένα όργανο των επιστημών».

Είναι γνωστή η θέση του Κάντ ότι μετά τον Αριστοτέλη δεν έχει προστεθεί τίποτε στην Λογική. Γράφει συγκεκριμένα στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου» ότι «η Λογική είχε πορευτεί από τα παλαιότατα χρόνια τον ασφαλή δρόμο, αυτό καταφαίνεται από τούτο, ότι από την εποχή του Αριστοτέλη δε χρειάσθηκε να κάμη ούτε ένα βήμα προς τα πίσω, εκτός άν θέλουμε να της αναγνωρίσουμε ως προόδους την αποβολή μερικών άχρηστων λεπτολογιών ή τη σαφέστερη διατύπωση του εκτιθέμενου θέματος, πράγμα όμως που αναφέρεται περισσότερο στην κομψότητα παρά στη βεβαιότητα της επιστήμης».

Κατά τους Γουίλιαμ και Μάρθα Νήλ (William and Martha Kneale, The Development of Logic), η Λογική ασχολείται με τις αρχές των έγκυρων συμπερασμάτων. Το βιβλίο τους περιλαμβάνει μία αναλυτική ιστορική αναδρομή της Λογικής από τον Θαλή και τους προσωκρατικούς, μέχρι τους λογικούς του εικοστού αιώνα Γκιόντελ, Τάρσκι και Τιούρινγ (Godel, Tarski, Turing). Να σημειώσουμε ότι η Λογική θεμελιώθηκε από τον Αριστοτέλη, ο οποίος έχει γράψει έξη λογικά συγγράμματα (Κατηγορίες, Περί Ερμηνείας, Τοπικά, Αναλυτικά Πρότερα, Αναλυτικά Ύστερα και Περί Σοφιστικών Ελέγχων). Με την Λογική είχαν ασχοληθεί και οι Προσωκρατικοί φιλόσοφοι, αλλά και οι Σωκράτης και Πλάτων.

Ο Γκράχαμ Πριστ (Graham Priest) στο βιβλίο του «Λογική» γράφει ότι «η λογική αφορά τη συλλογιστική, τη διαδικασία συλλογισμού». Μάλιστα στην ίδια σελίδα, πιο πάνω, γράφει ότι «στους περισσότερους ανθρώπους αρέσει να θεωρούν ότι οι ίδιοι είναι λογικοί. Είναι κατά κανόνα μία μορφή κριτικής να πεις σε κάποιον ‘δεν είσαι λογικός’. Αν δεν είσαι λογικός, τότε τελείς υπό σύγχυση, παραζάλη, είσαι παράλογος». Βλέπουμε, δηλαδή, ότι από την μία πλευρά θεωρούμε συνήθως κάποιον, ή οι άλλοι θεωρούν εμάς, ως μη λογικό, ενώ από την άλλη δεν έχουμε διδαχθεί οι περισσότεροι τους κανόνες της Λογικής. Άρα, μήπως είναι «λογικό» να σκεπτόμαστε και να μιλάμε μη λογικά; Και πώς θα αντιληφθούμε την λογική πλάνη των λεγομένων μας, αν δεν γνωρίζουμε τους νόμους και τους κανόνες της λογικής;

Επίλογος

Κλείνοντας το άρθρο αυτό περί Λογικής, θα θέλαμε να τονίσουμε ότι η Λογική είναι επιστήμη της οποίας τα βασικά συμπεράσματα είναι απαραίτητα τόσο για την καθημερινή ζωή του ανθρώπου, όσο και για κάθε επιστήμονα. Θεωρούμε μειονέκτημα ότι δεν διδάσκεται αναλυτικά στην δευτεροβάθμια εκπαίδευση στην χώρα μας. Θα βοηθούσε, κατά την γνώμη μας, σημαντικά στην αποφυγή παράλογων επιχειρημάτων και συλλογισμών, είτε στην πολιτική ζωή, είτε στον καθημερινό μας βίο. Στο επόμενο άρθρο μας θα αναφερθούμε στους βασικούς κανόνες της Λογικής.

Βασίλης Τσιάντος

Αντιπρόεδρος της Αρχής Διασφάλισης της Ποιότητας  στην Ανώτατη Εκπαίδευση (ΑΔΙΠ)   – Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος