Σαμίρ Αμίν: για μια κριτική στον ευρωκεντρισμό, 5

XI.

Λέγαμε ότι το κινεζικό μοντέλο βοηθάει πολύ τον Αμίν στην αξιολόγηση του υπαρκτού σοσιαλισμού και του σοβιετικού συστήματος. Ένα από τα δοκίμιά του φέρει ακριβώς τον τίτλο «Τριάντα χρόνια κριτικής του σοβιετικού συστήματος 1960-1990».

Στην αρχή ο Amin φαίνεται να εμμένει στις θέσεις του άλλου γάλλου μαοϊκού Charles Bettelheim. Οι έννοιες που χρησιμοποιήθηκαν ήταν «κρατικός καπιταλισμός» και «κρατική μπουρζουαζία». Αλλά μετά ο Amin προσεγγίζει τις θέσεις του Sweezy για να καταλάβει σε τι συνίσταται ο σοβιετικός σοσιαλισμός.

Ο Αμίν θυμίζει τον Ένγκελς. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, ο φίλος και σύντροφος του Μαρξ προειδοποίησε τους γερμανούς σοσιαλδημοκράτες να μην αντιλαμβάνονται τον σοσιαλισμό ως «καπιταλισμό χωρίς καπιταλιστές». Δεν πρόκειται μόνο για την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, ειδικά στην καθυστερημένη Ρωσία που μόλις βγήκε από την επανάσταση. Δεν μιλάμε απλώς για μιαν αλλαγή, μια προσαρμογή, di rattrapage, όπως λέει ο Αμίν, για προσπάθεια, ένταση, ώστε να «γεφυρωθεί το χάσμα», όπως προδιαγράφεται στη θεωρία των σταδίων ανάπτυξης των λεγόμενων υπανάπτυκτων χωρών. Σε αυτή την περίπτωση, λόγω υστέρησης, για να κατακτηθεί το επίπεδο βιομηχανικής ανάπτυξης και ευημερίας των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών.

Μάλλον, και πάλι, σύμφωνα με τα λόγια του Amin, χρειάζεται να γίνει κάτι άλλο, di faire un’autre chose. Είναι θέμα οικοδόμησης άλλων κοινωνικών σχέσεων, να σκεφτούμε ότι η μεγαλύτερη παραγωγική δύναμη είναι ο ίδιος ο άνθρωπος, ότι είναι απαραίτητο να μπει ένα τέλος στην μερκαντιλιστική αλλοτρίωση και στην αλλοτριωμένη σοβιετική σχέση παραγωγική-εργατική διαδικασία κ.λπ.

Η εκτροπή του Στάλιν (που επικρίθηκε από τον ίδιο τον Μάο στις αναγνωστικές του σημειώσεις «Ο Στάλιν αγνοεί την πολιτική και τις μάζες, αναδεικνύει μόνο την τεχνολογία και τα τεχνικά στελέχη» και «Ο Στάλιν δεν λαμβάνει υπόψη του τον άνθρωπο. Βλέπει τα πράγματα, όχι τον «άνθρωπο») ήταν, σύμφωνα με τον Αμίν, ήταν και προετοιμασμένη από την αντίληψη του Λένιν σύμφωνα με την οποία, και σύμφωνα με τον περίφημο ορισμό του, ο σοσιαλισμός ήταν «Σοβιέτ + ηλεκτροδότηση του Βόλγα». Τόσο που στη συνέχεια, με τα σοβιέτ αποδιωγμένα, έμεινε μόνο η «ηλεκτροδότηση». Επιπλέον, και πάλι σύμφωνα με τον Amin, ο Λένιν συμμεριζόταν την αντίληψη, κυρίαρχη στην αστική κοινωνία, της λεγόμενης ουδετερότητας της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Ακόμα κι αν ο Αμίν αναφέρει συχνά τον Μάο στην ομιλία του το 1963 που απευθυνόταν στα στελέχη του Κομμουνιστικού κινεζικού κόμματος («Έχετε χτίσει μια μπουρζουαζία. Μην το ξεχνάτε αυτό· η αστική τάξη δεν θέλει τον σοσιαλισμό, θέλει τον καπιταλισμό»), ωστόσο αυστηρά , σύμφωνα με τον Sweezy, και μετά για τον ίδιο τον Amin, στο σοβιετικό σύστημα δεν είναι θέμα της αστικής τάξης. Γιατί δεν υπάρχει συσσώρευση και δεν υπάρχει ιδιωτική περιουσία. Υπάρχει, όμως, μια «νέα τάξη», κυρίαρχη, προνομιακή, που ελέγχει τη, μη συλλογική, κρατική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής και ελέγχει τη διανομή των αγαθών. Μια νέα τάξη που επιφυλάσσει στον εαυτό της την πρόσβαση σε προνομιακές, καταναλώσεις λούσου, πολλές από τις οποίες εισάγονται από τη Δύση μόνο προς όφελος αυτής της ταξικής κατηγορίας. Μια τάξη που για να συνεχίσει να κυριαρχεί διατηρεί σχέσεις μαφιόζικες-πελατειακές με τον υπόλοιπο κόσμο, το υπόλοιπο του λαού. Όπως ελαφρύνσεις χάρες και εφήμερα προνόμια, που οδηγούν σε κοινωνική νάρκωση, απάθεια.

Αυτή η δυναμική οδήγησε σε εκτεταμένη, μαζική αποϊδεολογικοποίηση και αποπολιτικοποίηση στον σοβιετικό λαό, όπως σημείωσε ο Λούκατς, Lukács σε μια από τις τελευταίες συνεντεύξεις του το 1970.

XII.

Για τον Amin ο σοσιαλισμός πρέπει να συλληφθεί ως μια «μετάβαση», ως μια μακρά ιστορική διαδικασία, εφάμιλλη με τη μακρά μετάβαση και κύηση του καπιταλισμού, την μακρά μεταβατική του πορεία, την κυοφορία του. Ο ευρωπαϊκός καπιταλισμός χρειάστηκε αιώνες για να φτάσει στην πλήρη του φάση, από τα πρόδρομα της δημοτικής επανάστασης του 11ου αιώνα έως την Αναγέννηση και κυρίως στη μερκαντιλιστική μετάβαση μεταξύ της Αναγέννησης και της έναρξης της βιομηχανικής επανάστασης, ανάμεσα στα 1500 και 1800, όπως ο Amin υποδηλώνει.

Αυτή η πιθανή σοσιαλιστική εναλλακτική πρέπει τώρα να αντιμετωπίσει τη νέα καθολικότητα-παγκοσμιοποίηση, την οποία ονομάζουμε θριαμβευτικό νεοφιλελευθερισμό και που ο Αμίν προτιμά να αποκαλεί «γενικευμένα ολιγοπώλια», παρουσία ισχυρών διεθνικών οικονομικών ολιγαρχιών. Στα πλαίσια του τέλους

1. στη Δύση, στην καπιταλιστική Δύση, των κοινωνικών συμβιβασμών (ο «σοσιαλδημοκρατικός συμβιβασμός») μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, ως αποτέλεσμα της νίκης επί του ναζιφασισμού και της δύναμης που απέκτησε το εργατικό κίνημα και οι πολιτικές δυνάμεις της αριστεράς
2. στην Ανατολή, του υπαρκτού σοσιαλισμού και του σοβιετικού συστήματος
3. στο Νότο, με το τέλος του Μπαντούνγκ-Bandung και το πρώτο «ξύπνημα του Νότου»

Η ανάκαμψη του σοσιαλισμού ως μετάβασης σε παγκόσμια κλίμακα απαιτεί ένα «Bandung 2», μια νέα «αφύπνιση του Νότου». Παρουσία μιας αλλαγμένης εικόνας του παγκόσμιου πλαισίου-περιβάλλοντος, αφού στη νέα καθολοκότητα-παγκοσμιοποίηση πράγματι επιτρέπεται και ενθαρρύνεται η εκβιομηχάνιση ορισμένων χωρών, κάποιων λεγόμενων αναδυόμενων, αλλά πάντα ως εξαρτημένη ανάπτυξη χάρη στα «πέντε μονοπώλια» (τεχνολογία , μέσα επικοινωνίας, έλεγχος πόρων, χρηματοδότηση, όπλα μαζικής καταστροφής) προνόμιο των χωρών της λεγόμενης «Τριάδας», του συλλογικού ιμπεριαλισμού των ΗΠΑ, της Ευρώπης και της Ιαπωνίας.

Τότε η έννοια της «εγωκεντρικής ανάπτυξης» σε αντίθεση με την «εξωστρεφή ανάπτυξη», στην υπηρεσία της ανάπτυξης των κυρίαρχων χωρών, επιστρέφει να είναι και πάλι θεμελιώδης για τον Νότο του κόσμου. Είναι η σύλληψη της αυτόνομης ανάπτυξης, που ανταποκρίνεται στις ανάγκες του έθνους και του λαού. Είναι θέμα παραγωγής αγαθών για τις δικές του ανάγκες και όχι αγαθών για εξαγωγή (καφές, κακάο, σόγια, καλαμπόκι κ.λπ. προς όφελος της κατανάλωσης των κυρίαρχων χωρών, για την εκτροφή ζώων για κρέας κ.λπ.).

Για να γίνει αυτό χρειαζόμαστε την προκαταρκτική κίνηση της αποσύνδεσης, della déconnexion, del delinking» (όπως αποδώσαμε αυτή την κατηγορία στην ιταλική μετάφραση) από τη λογική της καπιταλιστικής ανάπτυξης στην οποία οι περιφέρειες πρέπει να υποβάλλονται σε συνεχή «δομική προσαρμογή» σύμφωνα με τις επιθυμίες των κυρίαρχων χωρών του κέντρου.

Αυτή η αποφασιστική εξέλιξη στο όραμα του Amin ως εναλλακτική στον πραγματικά υπάρχοντα καπιταλισμό, εξετάζεται για πρώτη φορά εκτενώς στο βιβλίο La déconnexion του 1985, αλλά στη συνέχεια και στο Eurocentrismo-Ευρωκεντρισμός.

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος