Δεν μας απομένει παρά η εξέγερση: Μια συνέντευξη στον Franco Bifo Berardi
03/10/2020
Μιλήσαμε με τον φιλόσοφο από την Μπολόνια – η Φαινομενολογία του τέλους-Fenomenologia della fine, το βιβλίο του έρχεται φρέσκο από το Τυπογραφείο – μας μιλά για την άποψη του περί του lockdown, την κατάρρευση της καπιταλιστικής κοινωνίας, την αποκάλυψη και τα πιθανά συμβόλαια μέλλοντα που έρχονται
Η πανδημία pandemia και το lockdown είναι μια στιγμή άνευ προηγουμένου ψυχοδυσπραγίας-κατάθλιψης-παραίτησης, επιβράδυνσης και ψυχικού ξεφουσκώματος. Ο Franco Bifo Berardi μίλησε γι αυτό σε ένα ημερολόγιο, το οποίο δημοσιεύτηκε pubblicato πρώτα online από το Nero και τώρα τυπώθηκε σε χαρτί μέσα στο βιβλίο Fenomenologia della fine, το νέο βιβλίο του μπολονιέζου φιλόσοφου.
Αυτό που βιώσαμε τους τελευταίους μήνες ήταν μια βιολογική, πολιτική, οικονομική και ψυχική κατάρρευση που αναβίωσε τη συζήτηση γύρω από τα πιο αποκαλυπτικά σενάρια για την ανθρωπότητα και υπενθύμισε πώς η εξαφάνιση είναι ένα σενάριο που σχετίζεται με τη σφαίρα του πιθανού και όχι πλέον της επιστημονικής φαντασίας.
Αυτή η καταστροφή, ωστόσο, αντιπροσωπεύει και ένα κατώφλι από το οποίο να φανταστούμε διαφορετικά μέλλοντα για να χτίσουμε, ξεκινώντας από την ανοικοδόμηση ενός κοινωνικού ιστού και σωμάτων που η απομάκρυνση-το lockdown έχει αναπόφευκτα διαρρήξει.
Αν και μιλώντας για το «τέλος», το νέο βιβλίο του Bifo είναι ένα βιβλίο για την ανοικοδόμηση, ή μάλλον για την δυνατότητα χτισίματος επάνω σε ένα έδαφος που φαίνεται να τρέχει επιταχύνοντας προς αποκαλυπτικά σενάρια.
Ο πλανήτης βρίσκεται μέσα στις φλόγες και από πολιτική άποψη, και πλησιάζει στην οικολογική και περιβαλλοντική κατάρρευση. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο είναι απαραίτητο να προσπαθήσουμε να ανατρέψουμε ένα πεπρωμένο που φαίνεται περισσότερο από πιθανό «κοροϊδεύοντας», όπως γράφει ο ίδιος ο συγγραφέας στο ξεκίνημα του βιβλίου, το «αναπόφευκτο» και να αποφύγουμε μια καταθλιπτική παράλυση της οποίας οι συνέπειες θα ήταν ίσως απερίγραπτες.
Συναντήσαμε τον Bifo το καλοκαίρι της ψυχοδυσπραγίας, της απόσυρσης.
Το νέο σου βιβλίο είναι αφιερωμένο στο θέμα του τέλους, ενώ το προηγούμενο βιβλίο σου, Futurability-Futurabilità-Μελλοντολογία, επικεντρώνονταν στο ζήτημα του μέλλοντος. Πώς σχετίζονται αυτές οι δύο σφαίρες;
“Στην Futurabilità έλεγα ότι το μέλλον δεν έχει ακριβώς ακυρωθεί όπως έχουμε πει και επαναλάβει από το 1977 και μετά. Μάλλον, τίθεται κάτω από σοβαρή υποθήκη, [είναι σοβαρά υποθηκευμένο]. Εξακολουθεί να υπάρχει η πιθανότητα-δυνατότητα η υποκειμενικότητα να χειραφετηθεί, και αυτή των γνωστικών επισφαλών εργαζομένων ειδικότερα να βάλει και πάλι τα πράγματα, στον πλανήτη, στη θέση τους, στην τεχνολογία και στην ανθρώπινη ζωή.
Αυτή ήταν η υπόθεση της Futurabilità-Μελλοντολογίας. Μετά έφτασε η πανδημία και σε αυτό το σημείο πρέπει να κάνω ένα προσάρτημα ώστε να είμαι συνεπής. Μου φαίνεται πως η υποκειμενικότητα δεν έχει πλέον καμία ελπίδα να ανασυσταθεί.
Προφανώς, δεν πρέπει να θεωρούμε τίποτα δεδομένο διότι, όπως έχω επαναλάβει πολλές φορές, το αναπόφευκτο γενικά δεν συμβαίνει, ενώ συνήθως είναι το απρόβλεπτο που παίρνει το πάνω χέρι. Προς το παρόν όμως το τέλος, κατανοητό ως εξαφάνιση, φαίνεται η πιο πιθανή υπόθεση.
Ωστόσο παραμένει ανοικτή, και δεν κλείνει ποτέ, η υπόθεση ότι το τέλος για το οποίο μιλάμε είναι αντιθέτως εκείνο του καπιταλισμού. Αυτό που με στοιχειώνει για σαράντα χρόνια είναι αυτό το συνεχές άνοιγμα και κλείσιμο μιας πιθανότητας-δυνατότητας για το μέλλον. Πώς θα επηρεάσει η πανδημία το μέλλον; Για άλλη μια φορά όλα έχουν τεθεί υπό αναστολή, όλα εξαρτώνται από τις ικανότητες του υποκειμενικού”
Στο βιβλίο θυμάσαι πώς η ετυμολογία της καταστροφής είναι «ένα σημείο καμπής πέρα από το οποίο βλέπουμε ένα άλλο πανόραμα». Ποια σενάρια θα μπορούσε να ανοίξει η πανδημία; Μπορούμε ήδη να τα δούμε;
“Στην Fenomenologia della fine–Φαινομενολογία του τέλους ξεκινώ από κάτι φαινομενικά περιθωριακό-ασήμαντο, αλλά το οποίο από την άποψή μου είναι αντίθετα απολύτως κεντρικό: είναι το φιλί. Εάν εισέλθουμε σε μια κατάσταση στην οποία η προσέγγιση των σωμάτων είναι ύποπτη, επικίνδυνη, ενοχλητική και επώδυνη, ή αν εισέλθουμε σε μια σφαίρα φοβίας για το σώμα του άλλου, πόσες ελπίδες μας απομένουν ώστε η κοινωνική αλληλεγγύη να ανασυντεθεί και η υποκειμενικότητα να ανασυσταθεί;
Πολύ λίγες, ελάχιστες. Υπάρχει μια πραγματική πιθανότητα η υποκειμενικότητα και η κοινωνικότητα να είναι σε θέση να ξεπεράσουν αυτόν τον εφιάλτη που δημιουργεί η αποστασιοποίηση; Δεν έχω μια απάντηση, αυτή τη στιγμή, πραγματικά, επικεντρώνομαι πλήρως σε ψυχαναλυτικά ζητήματα.
Αυτό αντιμετωπίζουμε, όλα τα άλλα έχουν πάει να κάνουν μπάνιο, έχουν πάει στον αγύριστο. Η οικονομία και η πολιτική δεν έχουν πλέον καμία σημασία. Αυτό που έχει σημασία είναι η ικανότητα των σωμάτων να ξαναβρούν ευχαρίστηση στην κοινωνική σχέση”.
Γι αυτό τον λόγο το ημερολόγιό σου από το κλείδωμα-lockdown, το οποίο καταλαμβάνει άφθονο χώρο στο νέο βιβλίο, είναι εκ των πραγμάτων ένα ημερολόγιο της «ψυχοπαραίτησης-psicodeflazione»,
“Η εντύπωσή μου είναι ότι το γενικό αποτέλεσμα αυτής της κατάστασης είναι αυτό ενός ψυχικού ξεφουσκώματος που έχει κάποιες θετικές πτυχές, επειδή πολλοί έχουν πει, για παράδειγμα, πως στις μέρες του lockdown ένιωθαν ότι αισθάνονται σχεδόν να συμφιλιώνονται ξανά με τη φύση, με τον κόσμο ή με το να μένουν απλά στο σπίτι.
Συνέβη αυτό: μετά από τριάντα χρόνια επιτάχυνσης, έφτασε η κατάρρευση και μια κατάρρευση που είχε θετικά αποτελέσματα. Προφανώς υπάρχουν και αρνητικά, όπως ο φόβος της επαφής. Αυτή η ψυχική δυσπραγία – αυτή η επιβράδυνση – μας έδωσε πίσω την δυνατότητα να αναπνέουμε ήρεμα, αλλά ανοίγει επίσης τον κίνδυνο της απομόνωσης των ατόμων και του τρόμου προς τον άλλον”.
Μια μεταφορά που χρησιμοποιείς συχνά για να περιγράψεις τη σύγχρονη κατάσταση είναι αυτή του να κατοικείς μέσα σε ένα πτώμα, αυτό του καπιταλισμού. Τι θα γίνει με αυτό το πτώμα τώρα, μετά την κατάρρευση για την οποία μιλούσαμε;
“Πιστεύω ότι ολόκληρη η γλώσσα της σύγχρονης οικονομίας, η οποία βασίζεται στις έννοιες της προσφοράς, της ζήτησης, του χρέους, της πίστωσης και της ανάπτυξης, δεν λέει πλέον τίποτα. Ακόμη και η χρηματοοικονομική λειτουργία, η οποία ήταν η κυρίαρχη τα τελευταία είκοσι ή τριάντα χρόνια, έχει καταστεί εντελώς ανίσχυρη και φαίνεται τρελαμένη.
Ας δούμε εκείνο που συμβαίνει στα χρηματιστήρια: φαίνεται ότι ζουν σε έναν άλλο κόσμο, δεν υπήρξε η αναμενόμενη κατάρρευση. Ήταν εκεί, μετά επέστρεψε, και η Wall Street συνεχίζει να είναι χαρούμενα δραστήρια και ούτω καθεξής. Αυτό δεν αντιστοιχεί καθόλου στην πραγματικότητα της αληθινής οικονομίας: η παραγωγή και η κατανάλωση έχουν σταματήσει.
Και αν μπορώ να πω τη γνώμη μου, δεν θα υπάρξει ποτέ μια ανάκαμψη της ζήτησης και ως εκ τούτου δεν θα υπάρξει ποτέ μια ανάκαμψη της ανάπτυξης και του οικονομικού κύκλου. Εάν το 2008, αλλά και προηγουμένως, η οικονομική κρίση έλαβε χώρα σε ένα πλαίσιο που θεωρούσε-μελετούσε μεταβλητές αριθμητικού και καθαρά οικονομικού τύπου, σήμερα ο καθοριστικός παράγοντας είναι η αδυναμία του σώματος, το ξεφούσκωμα της ψυχής, η κατάθλιψη, η φοβία, η επιθυμία να παραμείνουμε κλεισμένοι στο δωμάτιό μας.
Όλα στοιχεία και μεταβλητές που δεν έχουν καμία σχέση με την οικονομία ή τη χρηματοδότηση. Τα εθνικά κράτη και οι εθνικές τράπεζες ρίχνουν βουνά χρήματος, αλλά οι επιπτώσεις είναι ήσσονος σημασίας και θα παραμείνουν έτσι.
Είμαι πεπεισμένος γι αυτό και ετοιμάζομαι να συλλογίζομαι μέσα στο πλαίσιο στο οποίο αυτό που έχει σημασία είναι το συναίσθημα, η επιθυμία και ο φόβος. Η κατανάλωση και η ζήτηση έχουν πάει στην κόλαση και δεν θα επιστρέψουν. Ο καπιταλισμός προηγουμένως ήταν πεθαμένος, τώρα έχει κάπως διαλυθεί κι εμείς δεν ξέρουμε πια που βρισκόμαστε, αλλά σίγουρα δεν είμαστε πλέον μέσα στη σφαίρα του καπιταλισμού”.
Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, διάβασα ξανά Την επιτηρούμενη Κοινωνία-Guarded Society-La società sorvegliata– του David Lyon, ένα βιβλίο που μιλά ακριβώς για την εξαφάνιση των σωμάτων ως προϋπόθεση για εκείνο τον τύπο κοινωνίας που διαμεσολαβείται από τις τεχνολογίες επικοινωνίας. Πώς άλλαξε η σχέση μας με την τεχνολογία και το δίκτυο κατά τη διάρκεια του κλειδώματος-lockdown, όταν αυτά έχουν γίνει οι αναγκαστικές υποδομές της κοινωνικής μας ζωής;
“Εάν μέχρι πριν από τέσσερις μήνες οι μισές από τις κοινωνικές μας σχέσεις είχαν απορροφηθεί από την ψηφιακή σύνδεση, σήμερα αυτό αφορά το 90% των σχέσεών μας. Αυτό έχει και σαφείς οικονομικές συνέπειες: μόνο οι μεγάλες ψηφιακές εταιρείες αποκομίζουν κάτι, εκμεταλλευόμενες την πανδημία.
Έχω την εντύπωση ότι, ίσως, εάν η ανθρωπότητα εξελίσσονταν, το οποίο ωστόσο δεν είναι δεδομένο, θα μπορούσαμε να αναγνωρίσουμε το ψηφιακό ως ασθένεια στο εγγύς μέλλον. Θα μπορούσαμε να καταλήξουμε να έχουμε ένα είδος γενικευμένης αποστροφής λόγω της ψηφιακής μιζέριας μέσα στην οποίαν βυθιστήκαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
Είναι μια υπόθεση. Στη Φαινομενολογία του τέλους δεν προσπαθώ να βγάλω συμπεράσματα ή να κάνω προβλέψεις, με ενδιαφέρει περισσότερο να σκέφτομαι ότι βρισκόμαστε σε ένα κατώφλι, στο οποίο ανοίγονται διάφορες προοπτικές. Η πιο πιθανή είναι το ψηφιακό να απορροφήσει ολόκληρη τη σχεσιακή ύπαρξη των ανθρωπίνων όντων. Αλλά ίσως θα συμβεί ακριβώς το αντίθετο”.
Πώς αξιολογείτε την κατάσταση της υγείας του σύγχρονου δικτύου, ξεκινώντας από τη συντριπτική δύναμη των μεγάλων εταιρειών στις οποίες αναφέρθηκες νωρίτερα. Πιστεύεις ότι υπάρχουν δυνατότητες δημιουργίας μιας νέας ψηφιακής ουτοπίας ή αντίθετα πως δεν υπάρχουν πλέον χώροι λόγω της ολοκληρωτικής νεοφιλελεύθερης κυριαρχίας της Silicon Valley; Υπάρχει ίσως, ακριβώς ενώ βρισκόμαστε στο κατώφλι στο οποίο αναφέρθηκες, η πιθανότητα να ανοίξει ξανά μια αφήγηση του δικτύου διαφορετική από αυτή στην οποίαν βρισκόμαστε;
“Ξέρετε, εάν η κυριαρχία της σύνδεσης επεκτείνεται σε σχέση με το διάστημα της συνεύρεσης η ανθρώπινη ζωή καθίσταται μια έρημος της κατάθλιψης, της θλίψης και της αυτοκτονίας. Τα πράγματα που γράφει η Shirley Turkle, με αυτήν την έννοια, είναι καθοριστικά.
Υπάρχει τώρα μια ολόκληρη ψυχαναλυτική και κοινωνιολογική βιβλιογραφία που το αποδεικνύει. Έτσι, η μόνη ουτοπία για το δίκτυο που μπορώ να φανταστώ αυτή τη στιγμή είναι εκείνη ενός δικτύου που μπορεί να αποσυρθεί από τη συναισθηματική ζωή των ανθρώπων. Πώς μπορεί να συμβεί αυτό; Δεν το ξέρω.
Ίσως είναι οι άνθρωποι που πρέπει να είναι σε θέση να αποσυρθούν από το ψηφιακό δίκτυο. Οι μεγάλες εταιρείες-corporations έχουν κερδίσει στις περιοχές του δικτύου. Θυμάμαι την περίοδο μετάβασης, γύρω στο 2000, όταν φαινόταν να υπάρχει μια μάχη μεταξύ των εταιρειών και του αυτόνομου πολλαπλασιασμού μορφών διαδικτυακής επικοινωνίας.
Αυτή η μάχη τελείωσε, στο σημείο που χρησιμοποιώ το Facebook σε καθημερινή βάση και ντρέπομαι που το κάνω, αλλά πρέπει να το κάνω. Θα προτιμούσα να πυροβολήσω τον εαυτό μου, αλλά δεν έχω άλλο τρόπο. Δεν υπάρχει μια μάχη μέσα στο μέσο, υπάρχει μια μάχη κλοπής-ληστείας σε σχέση με το μέσο”.
Σε ένα σημείο γράφεις στο βιβλίο πώς, διαβάζοντας τις εφημερίδες, φαίνονταν σαν ο κόσμος να είχε εξαφανιστεί από την πληροφόρηση και στη θέση του να υπήρχε μόνο ο κοραναϊός. Δηλαδή, η συνεχής ροή πληροφοριών στην οποία έχουμε συνηθίσει να βυθιζόμαστε, να έχει μπλοκαριστεί, κατακλυσμένη από μια γιγαντιαία είδηση. Για πολύ καιρό φοβόμασταν ότι αυτή η ρήξη θα μπορούσε να προέλθει από ένα τεχνικό ατύχημα ή σε κάθε περίπτωση λόγω ενός τεχνολογικού γεγονότος. Αντιθέτως έχει φτάσει ένας βιολογικός ιός.
“Η αναλογία μεταξύ ιών υπολογιστών και βιολογικών ιών είναι ενδιαφέρουσα εδώ, γιατί αυτό που βλέπουμε είναι πως οι μέθοδοι διάδοσης είναι πολύ παρόμοιες. Η μεταφορά που ο William Burroughs επινόησε στη δεκαετία του ’70 καταγράφει κάτι πολύ αληθινό και πολύ πραγματικό στη δυναμική της διάδοσης της αναστάτωσης-αποδιοργάνωσης-disruption και της ρήξης.
Το ερώτημα είναι πώς βγαίνουμε και ποια είναι τα αποτελέσματα μιας γενικευμένης διακοπής-disruption του συστήματος πληροφόρησης. Θα μπορούσε να είναι μια νέα αυτονομία του βιολογικού και του ψυχικού σε σχέση με το κύκλωμα του υπολογιστή, της πληροφόρησης.
Αντίθετα, τα πράγματα πήγαν με τρόπο εντελώς απροσδόκητο και απρόβλεπτο. Η disruption συνέβη σε βιολογικό επίπεδο, αλλά αυτή η αναστάτωση-disruption δεν θα είχε μεγάλη επίδραση εάν δεν υπήρχε το κύκλωμα πληροφόρησης.
Το 1300 η πανούκλα χρειάστηκε πενήντα χρόνια για να φτάσει στη Λομβαρδία από την Κίνα. Σήμερα αντιθέτως η εξάπλωση του βιολογικού ιού εμπλέκεται στην εξάπλωση του ιού της πληροφόρησης και αυτοί οι δύο μαζί επιτίθενται στο ψυχικό σύστημα.
Αυτός είναι ο κύκλος τον οποίον παρακολουθήσαμε. Βασικά, η μεταφορά ισχύει, αλλά τους δρόμους εξόδου από τον αποκλεισμό, από το μπλοκάρισμα και την κατάρρευση πρέπει όλους να τους επινοήσουμε, να τους εφεύρουμε.
Να καταλαβαινόμαστε, εάν υπάρχει ένας ιός πληροφόρησης που εμποδίζει-μπλοκάρει το παγκόσμιο δίκτυο πρέπει να φτάσουμε εκεί και να επανενεργοποιήσουμε το δίκτυο. Σε αυτήν την περίπτωση πρέπει αντιθέτως να επανενεργοποιήσουμε το ανθρώπινο σώμα, να βρούμε ένα εμβόλιο ή μια θεραπεία.
Το πρόβλημα είναι ότι ο βιολογικός ιός όχι μόνο κυκλοφόρησε σε βιολογικό έδαφος, αλλά έχει μολύνει, για παράδειγμα, τη μηχανή πληροφοριών που με τη σειρά της μόλυνε την ψυχική. Αυτή είναι η πολυπλοκότητα του τρέχοντος μολυσματικού κύκλου και τον οποίο πρέπει να αντιμετωπίσουμε, έχουμε να λογαριαστούμε μαζί του.
Παρόλο που υπάρχουν εκατοντάδες χιλιάδες θάνατοι σε όλο τον κόσμο και θα υπάρξουν πολλοί περισσότεροι σε έξι μήνες, η πραγματική αποκάλυψη δεν είναι μόνο βιολογική, είναι βιο-πληροφορικο-ψυχική. Είναι στο ανθρώπινο μυαλό που η διαταραχή-disruption ενεργεί”.
Μια μορφή θετικής ρήξης που βλέπουμε τις τελευταίες εβδομάδες είναι σίγουρα οι διαμαρτυρίες που ξεκίνησαν στις Ηπα και οι οποίες στη συνέχεια επηρέασαν ολόκληρο τον κόσμο. Πώς αξιολογείς αυτήν την αντίδραση στην «σκατένια καταιγίδα» στην οποίαν αναφέρθηκες στην Futurability-Μελλοντολογία μιλώντας για την εμφάνιση-επικράτηση των νέων δεξιών και του λεξιλογίου τους;
“Το αμερικανικό κίνημα δεν είναι μόνο μαύρο, είναι μαύρο στον πυροκροτητή του, αλλά είναι επίσης λατινικό, φεμινιστικό και επισφαλές. Μια μέρα μετά το θάνατο του George Floyd, φαντάζομαι ότι συνέβη μια τραγωδία στη συλλογική ψυχόσφαιρα των νεαρών αμερικανών και οι άνθρωποι αναρωτήθηκαν τι να κάνουν.
Χωρίς αντίδραση, θα είχαν βυθιστεί σε μια καταθλιπτική σήραγγα, σε μια επιδημία αυτοκτονική από την οποία δεν θα ανέκαμπταν ποτέ. Αντιδρώντας, από την άλλη πλευρά, θα υπήρχαν πολλοί θάνατοι λόγω των πυροβολισμών της αστυνομίας και των ρατσιστών και λόγω της επακόλουθης εξάπλωσης της πανδημίας εξ αιτίας των μεγάλων διαδηλώσεων.
Αντιμέτωποι με αυτήν την κατάσταση, οι νέοι αμερικανοί αποφάσισαν ότι ήταν σκόπιμο να διακινδυνεύσουν τη ζωή πολλών προκειμένου να μην διατρέξουν τον κίνδυνο μιας μεγάλης μακροχρόνιας γενεολογικής κατάθλιψης.
Το ίδιο πρόβλημα προκύπτει-τίθεται παντού, πιστεύω. Η εξέγερση, σήμερα, δεν είναι ένας τρόπος να νικήσουμε τον φασισμό. Ο τραμπικός φασισμός είναι μια άλλη ιστορία. Περιμένω ότι τους επόμενους μήνες στις ΗΠΑ θα δούμε έναν άμεσο πόλεμο μεταξύ φιλελεύθερης δημοκρατίας και φασισμού και αυτός ο πόλεμος θα είναι ο πραγματικός παράγοντας πολιτικής καταστροφής στις ΗΠΑ και αλλού.
Κατά τη γνώμη μου, η κοινωνία και οι νέοι, θέτουν ένα άλλο πρόβλημα: πώς μπορεί να επανενεργοποιηθεί η συλλογική αλληλεγγύη; Πώς να αποφύγουν την καταθλιπτική σήραγγα που μας περιμένει; Πώς να επινοήσουν νέες μορφές έκφρασης, σχέσης, στοργής, σεξουαλικότητας και σύνδεσης με την πόλη; Αυτό είναι το πιο πιεστικό πρόβλημα απ’ όλα. Υπάρχει μόνο ένας τρόπος να το κάνουμε: η εξέγερση”.
Στο Phenomenology of the End-Φαινομενολογία του Τέλους κάνετε πολλές αναφορές στους William Burroughs και Philip Dick. Πώς εξηγούν αυτοί οι συγγραφείς, διηγούνται και δίνουν μορφή στην κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε;
“Ο William Burroughs φαντάστηκε μια κοινωνία που περιστρέφεται όλη γύρω από ασθένειες, από τοξικομανία, μόλυνση, φάρμακα, ναρκωτικά. Είχε εμμονή με το ζήτημα της φυσικής και μοριακής μετάδοσης-μόλυνσης.
Ο Dick, από την άλλη πλευρά, ήταν εμμονικός με ένα είδος παράνοιας του ελέγχου του μυαλού. Ο Burroughs είναι το σώμα, ο Dick είναι ο νους. Φαντάστηκα ότι θα μπορούσαν να είχαν συναντηθεί και να γράψουν ένα μυθιστόρημα μαζί.
Και θα είχαν μιλήσει γι αυτό που συμβαίνει σήμερα. Δηλαδή, το σώμα μολύνεται από έναν ιό και ότι ο ιός εκείνος κυκλοφορεί, μέσω του παγκόσμιου διαδικτύου, και φτάνει στο μυαλό. Έτσι δημιουργείται ένα βραχυκύκλωμα στη σχέση μεταξύ σώματος και νου.
Σε εμάς επαφίεται να ξεκινήσουμε ένα αντίστροφο κύκλωμα που ξεκινά μια διαδικασία θεραπείας από το μυαλό που συμπεριλαμβάνει και το σώμα, γιατί φυσικά θα είναι το μυαλό των επιστημόνων και των βιολόγων να μας δώσει ένα εμβόλιο. Αλλά και φυσικά επειδή είναι ο θεραπευτικός, ποιητικός και ψυχαναλυτικός νους που μπορεί να μας σώσει από την κατάθλιψη”.
Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος Wired
