ΕΣΣΔ: πώς τα γουρούνια έγιναν δίποδα

Yurii Colombo, Εσσδ, μια διφορούμενη ουτοπία. Αιτίες και συνέπειες της κατάρρευσης της σοβιετικής αυτοκρατορίας, Massari, 2021, σελ. 248, € 18,00.

Στο πρόγραμμα του Κκσσ που παρουσιάστηκε στο συνέδριο του 1961, διακηρύχθηκε πως επιτεύχθηκε η φάση του σοσιαλισμού, ανακοινώνοντας τον κομμουνισμό για το 1980, με 20ωρη εβδομάδα εργασίας, δωρεάν σπίτι, υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, διακοπές, κατανάλωση στο μπαρ και το εστιατόριο. Μετά το μοιραίο ραντεβού, ο Αντρόποφ, γραμματέας του κόμματος στη διετία 1982-84, λέγεται ότι ομολόγησε σε έναν από τους συνεργάτες του: »Μα τι στο διάολο ξεδιπλωμένος σοσιαλισμός. Πρέπει ακόμη να δουλέψουμε και να δουλέψουμε για να φτάσουμε στον πιο απλό σοσιαλισμό».»

Τι ήταν λοιπόν η ΕΣΣΔ: μια ολοκληρωτική δυστοπία όπως λένε βιαστικά οι φιλελεύθεροι; Υπαρκτός σοσιαλισμός, όπως ισχυρίζονταν τα φίλια προς τον Μπρέζνιεφ στελέχη, εννοώντας έναν σοσιαλισμό που εφαρμόζεται μέσα στις συγκεκριμένες δυνατότητες του ιστορικού-γεωγραφικού πλαισίου; Ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος που δηλώνεται πως θα μπορούσε να επανέλθει στο σωστό δρόμο, όπως υποστήριζε ο Λεβ Τρότσκι, όταν η παρασιτική κάστα στην εξουσία εξαλειφθεί πολιτικά; Ή τέλος κρατικός καπιταλισμός, όπως πίστευαν οι αναρχικοί, οι μαοϊκοί, οι μπορντιγκιστές και άλλοι αριστεροί κομμουνιστές;

Είναι ερωτήματα από τα οποία δεν μπορούν να ξεφύγουν όσοι φιλοδοξούν να ξεπεράσουν τον καπιταλιστικό ορίζοντα: τόσο επειδή η αποτυχία της σοβιετικής εμπειρίας θα συνεχίσει να είναι η αιχμή του δόρατος των υποστηρικτών του status quo-της Από αυτή την άποψη, η δημοσίευση του Εσσδ, μια διφορούμενη ουτοπία, από τον ΓιούριΚολόμπο-Urss, un’ambiguautopia diYuriiColombo, προσφέρει στους αναγνώστες μια χρήσιμη ανάλυση της ιστορίας του σοβιετικού πειράματος βασισμένη στη λογοτεχνία και πηγές ελάχιστα γνωστές στη χώρα μας. Η εικόνα της Εσσδ που προκύπτει από αυτό απέχει πολύ από τους θεωρητικούς εξαναγκασμούς που είναι λειτουργικοί στην πολιτική μάχη. είναι μια διφορούμενη, μη αναμενόμενη, αντιφατική εικόνα, κατά κάποιον τρόπο άπιαστη.

Γράφει ο LucaCangianti πως Ο κοινωνικός οργανισμός που προέκυψε από την επανάσταση του 1917 είχε ήδη από τα μέσα των χρόνων ’20 στερήσει από τους εργάτες τη δυνατότητα να απεργούν και να αναλάβουν οποιαδήποτε αυτόνομη πρωτοβουλία, η άμεση δημοκρατία των σοβιέτ δεν κατάφερε ποτέ να απογειωθεί λόγω της κοινωνικής ανωριμότητας των ιδιαίτερων ρωσικών συνθηκών. Μετά την περίοδο της σταλινικής σταθεροποίησης στην εξουσία, που οδήγησε σε τέσσερα εκατομμύρια πολιτικές συλλήψεις και 800.000 θανατικές ποινές που συγκεντρώθηκαν στη διετία 1937-38, ο σοβιετικός κοινωνικοοικονομικός σχηματισμός, σύμφωνα με τον Κολόμπο, παίρνει τη μορφή ενός κοινωνικού συμφώνου με τον Μπρέζνιεφ: εν όψει του πολιτικού μονοπωλίου που κατέχει η γραφειοκρατία, εξασφαλίζονται στον πληθυσμό πλήρης απασχόληση, στέγαση και χαμηλές τιμές βασικών προϊόντων διατροφής, ενώ οι υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, η υγειονομική περίθαλψη, οι μεταφορές και οι εγκαταστάσεις αναψυχής ήταν ουσιαστικά δωρεάν. Για να αντισταθμιστεί η αναποτελεσματικότητα της λιανικής διανομής, λόγω των ανισορροπιών μεταξύ παραγωγικών τομέων κεφαλαιουχικών αγαθών και καταναλωτικών αγαθών, έγινε επίσης ανεκτή μια παράλληλη οικονομία φτιαγμένη από ανταλλαγές εμπορευμάτων, ανταλλαγές υπηρεσιών και διακινήσεις διαφόρων μεγεθών. Μέσα σε αυτό το είδος νεο-συντεχνιακού συμβιβασμού, όχι μόνο τα προνόμια, αλλά και οι «αποταμιεύσεις» των ελίτ εκτοξεύθηκαν ανεξέλεγκτα. Επιπλέον, κατά τη στιγμή που η Εσσδ άρχισε να έρχεται σε επαφή με την καπιταλιστική παγκόσμια αγορά, άνοιξαν βαθιές ρωγμές στην αρχιτεκτονική της. Εδώ, στην πραγματικότητα, δεν υπήρχαν μηχανισμοί τεχνολογικής αναδιάρθρωσης και αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας, αλλά μόνο συμπίεση μισθών λόγω απουσίας συνδικαλιστικών διαπραγματεύσεων. Το «πραγματικό ατύχημα της ιστορίας – σχολιάζει λοιπόν ο Colombo – δεν ήταν η κατάρρευση ενός καθεστώτος που προκλήθηκε από ένα σύμπλεγμα συγκυριακών και τυχαίων παραγόντων, αλλά η επιβίωσή του για πάνω από 70 χρόνια παρά τις βαθιές εσωτερικές αντιφάσεις που δεν λύθηκαν ποτέ».

Όταν τελικά ένα μέρος της γραφειοκρατίας αποφάσισε με τον Γκορμπατσόφ να επιχειρήσει τον δρόμο της αυτο-μεταρρύθμισης, οι πιθανότητες επιτυχίας σύντομα αποδείχθηκαν ανύπαρκτες: η κάστα στην εξουσία μοιράζονταν μεταξύ εκείνων που φοβόντουσαν να χάσουν τον έλεγχο της κοινωνίας (των συντηρητικών) και εκείνων που είχαν ουσιαστικά εσωτερικοποιήσει την υποτιθέμενη υπεροχή του καπιταλισμού (οι μεταρρυθμιστές). η εργατική τάξη, μετά από δεκαετίες αγκαλιάσματος με τη γραφειοκρατία, ήταν αποπροσανατολισμένη, αποπολιτικοποιημένη, θαμπώθηκε από τα δυτικά εμπορεύματα και προέβαλε μια απλώς παθητική αντίσταση στη διάλυση του κράτους πρόνοιας.

Ήταν έτσι που ενώ οι κεφαλές του κόμματος χορηγούνταν πιστώσεις σε ξένο νόμισμα για κερδοσκοπικούς σκοπούς, οι νεαροί κομμουνιστές της Κομσομόλ άνοιγαν ντίσκο και βίντεο κλαμπ όπου προβάλλονταν ταινίες μαλακού πορνό, και αντικομμουνιστικές, όπως η σειρά Rambo του SylvesterStallone. Τα γουρούνια οργουελικής μνήμης σηκώθηκαν οριστικά στα πόδια τους και στη θέση της σοβιετικής Ένωσης εμφανίστηκε «ένα δικέφαλο τέρας, στο οποίο το πρώτο κεφάλι είναι μια παραλλαγή του ημιπεριφερειακού καπιταλισμού α λα Wallerstein και το άλλο είναι ένα σύνολο νεο-φεουδαρχικών σχέσεων βασισμένων στον Κρατικό καπιταλισμό, στη διαφθορά, στην πελατειακή σχέση, στον παρασιτισμό του ιδιωτικού κεφαλαίου».

Εάν το βιβλίο του YuriiColombo δεν ήταν ένα θεωρητικό δοκίμιο, αλλά ένα έργο μυθοπλασίας, θα εισέρχονταν πλήρως στο είδος νουάρ, όπου η έλλειψη ηρώων δίχως κηλίδα δεν σημαίνει κυνική απολογία της μη δέσμευσης, αλλά αλύπητο βύθισμα του νυστεριού στα κακά της εποχής μας.

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος   carmillaonline