Οι λέξεις είναι φλέβες

Γράφει η Ηρώ Καραμανλή

Ο άνθρωπος είναι δύο πράγματα : υπάνθρωπος και υπεράνθρωπος. Εκεί που τον βλέπεις να χτυπάει με το καμουτσίκι ένα άλογο, εκεί τον βλέπεις να σκάβει τη γη και να φυτεύει ένα δέντρο. Ο Σουίδας στο λεξικό του και στη λέξη άνθρωπος, λέει τα εξής : «άνθρωπος, εαυτού βελτίον γίνεται κατά τρεις τρόπους.  Πρώτον μεν ομιλία τη προς θεόν, δεύτερον εν τω ευ ποιείν, τρίτον εν τω αποθνήσκειν».  Για την Τρίτη εκδοχή επεξηγεί «πολλώ μάλλον βελτιούται όταν τέλεον χωρισθή από του σώματος», (η ανθρώπινη ψυχή). Ο Αριστοτέλης στο έργο του «Μετά τα φυσικά» αρχίζει με το πανανθρώπινο αξίωμα πως η ανθρώπινη φύση είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την αναζήτηση της γνώσης. «Πάντες οι άνθρωποι του ειδέναι φύσει ορέγονται», (Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση).

Μόνον ο άνθρωπος οραματίζεται, σχεδιάζει, θέτει στόχους, αναζητάει τη γνώση και αποφασίζει για το τι πρέπει και τι δεν πρέπει να πράττει. Η αμφιβολία και η αμφισβήτηση των πάντων, η συνείδηση των ορίων του, το γέλιο, το ψεύδος, η απάτη, ο δόλος, η μετάνοια, η ταπεινοφροσύνη, η μεγαλοψυχία, η ειρωνεία, ο αυτοσαρκασμός, η απογοήτευση, η ευγνωμοσύνη, η αγνωμοσύνη, είναι μόνο λίγα από τα άπειρα χαρακτηριστικά που διαθέτει και που τον κάνουν να διαφέρει από τα υπόλοιπα όντα.

Η ΛΕΞΗ

Άνθρωπος, ο, η

(στην αρχαία ελληνική,  θηλ.  η άνθρωπος – η γυνή).

Ο Γεράσιμος Μαρκαντωνάτος στο  βασικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής αναφέρει πως η λέξη άνθρωπος ετυμολογείται από τις λέξεις ανήρ και ωψ. Το λεξικό Liddell & Scott σημειώνει : «πιθανώς εκ του ανήρ, ανδρός και ωψ, ο έχων όψιν ή πρόσωπον ανδρός. Ο Μπαμπινιώτης συμφωνεί με τους περισσότερους επιστήμονες λεξικογράφους ότι η λέξη έχει αβέβαιη ετυμολογία και δίνει κι αυτός την ίδια εκδοχή που δίνουν πολλοί γλωσσολόγοι : άνδρ-ωπος, ανήρ – ανδρός και –ωπός (από το ωψ – όψη, πρόσωπο, μορφή), «αυτός που μοιάζει με άνδρα», όπου άνδρας σημαίνει από την αρχαιότητα άνθρωπος.

Ας δούμε την άποψη του Πλάτωνα για τη λέξη «άνθρωπος». Λέει λοιπόν στον Κρατύλο : ἐντεῦθεν δὴ μόνον τῶν θηρίων ὀρθῶς ὁ ἄνθρωπος, ἄνθρωπος ὠνομάσθη͵ ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε. Η διατύπωση που ισχυρίζονται κάποιοι πως η φράση «ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε» σημαίνει  «αυτός που αρθρώνει λόγο», είναι λανθασμένη. Διότι η λέξη που χρησιμοποίησε ο Πλάτωνας αναθρώ  σημαίνει «επισκοπώ, εξετάζω προσεχτικά» και δεν έχει καμιά σχέση με το αρθρώνω, η δε λέξη όπωπα είναι παρακείμενος του ρήματος οράω -ώ που σημαίνει βλέπω,  οπότε η σωστή μετάφραση της φράσης «ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε» είναι : «αυτός που εξετάζει με προσοχή αυτά που βλέπει».  Μία άλλη εκδοχή, θεωρεί ότι προέρχεται από το άνω και θρώσκω, ότι ο άνθρωπος θρώσκει (ορμά) προς τα επάνω.  Υπάρχει όντως το αρχαίο ρήμα αναθρώσκω (αναπηδώ) αλλά οι ειδικοί της γλώσσας την έχουν απορρίψει ως παρετυμολογική και επιστημονικώς αβάσιμη.  Άλλοι προσπαθώντας να ετυμολογήσουν τον άνθρωπο σκέφτηκαν το «ανατρέφω», το «άνθος» ή τον «άνθρακα». Όπως λέει το σχετικό σημείωμα στο Λεξικό Μπαμπινιώτη, «οι παρετυμολογικές αυτές αναγωγές προσκρούουν σε θεμελιώδεις αρχές της φωνολογίας και του σχηματισμού των λέξεων».

Ο Πλάτωνας εκτιμούσε τον Διογένη, τον ονόμαζε μάλιστα «Σωκράτη μαινόμενο» γιατί τον θεωρούσε ισάξιο με τον μαθητή του τον Σωκράτη.  Ο Διογένης όμως δεν τον συμπαθούσε και σε κάθε ευκαιρία τον ειρωνευόταν. Όταν ο Πλάτωνας  διατύπωσε τον διάσημο ορισμό για τον άνθρωπο: «Ζώον δίπουν άπτερον»,  (ζώο με δύο πόδια και χωρίς φτερά) ο Κυνικός Διογένης μάδησε ένα πετεινό και τον περιέφερε στην αγορά λέγοντας  «ιδού ο άνθρωπος του Πλάτωνος».

Ο άνθρωπος! Η ανώτατη ομάδα της τάξης των πρωτευόντων, της ομοταξίας των θηλαστικών, ο βασιλιάς των όντων. Ο πρώτος των πρώτων! Εκατομμύρια έτη διήρκεσε η προϊστορία του, δέκα ή έστω δεκαπέντε χιλιάδες χρόνια η ιστορία του. Και είναι άγνωστο πόσο ο ίδιος θα της επιτρέψει να συνεχιστεί…

ΠΗΓΕΣ

ΛΕΞΙΚΟ LIDDELL & SCOTT

ΛΕΞΙΚΟ ΣΟΥΙΔΑ Ή ΣΟΥΔΑ

ΛΕΞΙΚΟ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ – Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ

ΒΑΣΙΚΟ ΛΕΞΙΚΟ ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ – ΓΕΡ. ΜΑΡΚΑΝΤΩΝΑΤΟΣ

ΝΕΩΤΕΡΟΝ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ «ΗΛΙΟΥ»