Πρόοδος για τους μεν, παρέκκλιση για τους δε

Γράφει από το Παρίσι ο Μιχάλης Μαυρόπουλος

Από τις αρχές τρέχοντος Απριλίου στις βιτρίνες των παρισινών βιβλιοπωλείων φιγουράρει το βιβλίο «Η πρόοδός τους και η δική μας» (Leur progrès et le nôtre, εκδόσεις Seuil) του γνωστού στο γαλλικό κοινό δημοσιογράφου, κινηματογραφιστή και βουλευτού του αριστερού κόμματος «Ανυπότακτη Γαλλία» Φρανσουά Ριφφέν (François Ruffin).

Αφορμή για την συγγραφή του εν λόγω βιβλίου, υπήρξε η πανταχού παρούσα (στις εφημερίδες, την τηλεόραση, το ραδιόφωνο, στις αφίσες του μετρό, στους δρόμους)  διαφήμιση  του καινούργιου ΙPhone 5G, ρεκλάμα που καυτηριάζει εντόνως ο Ριφφέν.

Ο τίτλος από μόνος του καθορίζει και το περιεχόμενο του βιβλίου. Απομονώνω μερικές φράσεις παρμένες από τον πρόλογο:

«Ποιόν υπεδέχετο στις 14 Σεπτεμβρίου 2020 στα προεδρικά σαλόνια ο Μακρόν; (Μήπως) τις νοσοκόμες, τους υγειονομικούς υπαλλήλους, σκληρώς δοκιμασθέντες στη πρώτη γραμμή μάχης; Ουδόλως. (Μήπως) το βοηθητικό νοσοκομειακό προσωπικό, ταμειακούς (τις) υπαλλήλους των σούπερ μάρκετ, τις  καθαρίστριες των τραπεζών και γραφείων, τους οδοκαθαριστές, τους φύλακες, και τους ντελιβεράδες, που ευρίσκοντο στην δεύτερη γραμμή; Όχι, φυσικά.Ό  αρχηγός του Κράτους αφιέρωνε τις τιμές του προεδρικού του μεγάρου στους πρωταγωνιστές των ψηφιακών επιχειρήσεων». Ποιούς;  Σε όλους αυτούς που «συμβάλλουν στην δημιουργία μιας παραγωγικής Γαλλίας, μιας χώρας που αναπτύσσεται, που κάνει το παν για να αλλάξει την κόσμο».

Για να αλλάξει τον κόσμο; Ας αγνοήσουμε την προεδρική υπερβολή περί αλλαγής του κόσμου και ας ευχηθούμε μια καλυτέρευση του κρατικού μηχανισμού που οι κυβερνώντες παινεύουν τόσο παρ’ όλες τις μεγάλες δυσχέρειες να εφοδιασθούν με εμβόλια τα φαρμακεία.

Ποιοι είναι οι επιθυμούντες τις τελευταίου τύπου τεχνικο-ηλεκτρονικές αλλαγές και σε τι συνίσταται η φιλοσοφία τους; Δεν είναι απαραιτήτως μεγαλοκεφαλαιούχοι, συχνότερα είναι στελέχη υψηλής στάθμης μοντέρνων επιχειρήσεων που ονειρεύονται ένα ευρύ ψηφιακό δίκτυο,την ακραία εκμετάλλευσή του σε όλους τους τομείς της καθημερινής ζωής, την παντελή  ψηφιοποίησητης εργασίας τους, είναι, τέλος, αυτοί που διακηρύττουν εν συμφωνία με τους εργοδότες ότι δεν υπάρχει άλλη οδός εκτός από εκείνη του «πρέπει να επιταχύνουμε», να πάμε μπροστά διότι διεξάγεται ένας αγώνας ταχύτητος και η Γαλλία διατρέχει τον κίνδυνο να μείνει πίσω. Στην αντίθετη , ή τουλάχιστον στην παράπλευρη όχθη, ευρίσκονται εκείνοι οι οποίοι πριν  αποφανθούν για την παραπέρα επέκταση των ψηφιακών δομών της κοινωνίας, αναρωτιούνται  και αμφιβάλλουν για την επιλεχθείσα κατεύθυνση αυτού του αγώνος ταχύτητος.  Εφιστούν την προσοχή μας για το πού πάμε, που θέλουμε να πάμε; Με αφορμή αυτά τα ερωτήματα, ο συγγραφεύς του πονήματος επανεξετάζει τον μύθο του Προμηθέος. Είναι ο Τιτάνας που έκλεψε από τους θεούς του Ολύμπου την φωτιά για να τη δώσει στους ανθρώπους. Ο Δίας τον τιμώρησε με πολύ σκληρό τρόπο: δεμένος σε ένα πελώριο βράχο του όρους  Καύκασος, ένας αητός του έτρωγε κάθε πρωί το συκώτι το οποίο επανήρχετο στην θέση του κάθε νύκτα.

Από την αρχαιότητα, τονίζει ο Ριφφέν, ο Προμηθέας είναι το σύμβολο της προόδου.Είναι η εξεγερθείσα μορφή του Διαφωτισμού εναντίον του Σκοταδισμού. Αντιπροσωπεύεται από τον Καρτέσιο, τον Παστέρ, τους Πιέρ και Μαρί Κιουρί, τους ανακαλύψαντες την ασπιρίνη, την ατμομηχανή, τον ηλεκτρισμό. Προμηθέας είναι η βιομηχανική επανάσταση, η πρώτη, η δεύτερη, η τρίτη, εξελισσόμενες με την χρήση του άνθρακος μέχρι την εφαρμογή της κυβερνητικής (cybernétique), δηλ. της επιστήμης που αλληλοεπιδρά μεταξύ του αυτόματου ελέγχου και του ανθρώπου.Κανείς σήμερα δεν αρνείται ότι η πρόοδος διευκολύνει τα μέγιστα την ζωή μας, παρόλον ότι αυτή η αναμφισβήτητη αλήθεια δεν αποτρέπει τον Ριφφίν να αναρωτηθεί; Τότε γιατί οι εργάτες υφαντουργοί της Λυών εξεγέρθησαν το 1831, και το 1834 σπάζοντας τις εισαχθείσες στην πόλη τους υφαντουργικές μηχανές; Μια πρώτη και αυθόρμητη απάντηση είναι ότι τις κατέστρεφαν διότι έχαναν την δουλειά τους, τους πόρους ζωής τους. Βεβαίως στο πασίγνωστο βιβλίο του «Το Κεφάλαιο» ο Μαρξ εξηγεί ότι χρειάζεται χρόνος και εμπειρία για να μάθουν οι εργάτες να ξεχωρίζουν τις μηχανές και την καπιταλιστική χρήση τους από την καπιταλιστική εκμετάλλευση. Ο Ριφφέν σημειώνει ότι στην επιβολή της μηχανής από τον εργοδότη, ο εργάτης έβλεπε και βλέπει  ακόμη και σήμερα την εικόνα μιας μεγάλης εχθρικής δυνάμεως και ως εκ τούτου στρέφεται εναντίον της, είτε καταστρέφοντάς την, είτε σαμποτάροντάς την.Είναι λογικό λοιπόν ο κεφαλαιοκράτης να θέλει να εξορκίσει αυτή την απειλή.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα του πονήματος, ο εργοδότης, για να υπερασπίσει την χρήσητης μηχανής η οποία αυξάνει το κέρδος του, επενόησε και προπαγανδίζει όχι αυτού καθ’ αυτού την τεχνική εξέλιξη, αλλά την ιδέα με την οποία περιέβαλε την Πρόοδο, τουτέστιν την ιδεολογία, την οποία διϋλίζει και ενσταλάζει μέσα στην κοινωνία. Έτσι, οι επινοήσαντες την ιδεολογία της Προόδου αγιοποιήθηκαν. Ο ειδικευμένος στην επιστήμη Τύπος διασκορπίζει παντού τον ορθό λόγο, τον εκλαϊκεύει ανάμεσα στους χωρικούς. Στο σχολείο, οι μαθητές απαγγέλλουν αυτή την λαϊκή κατήχηση, υμνούν τον Γουτεμβέργιο και την μάγισσα του ηλεκτρισμού. Σιγά-σιγά, με την πάροδο του χρόνου, το ευρύ κοινό τιθασεύτηκε, ασπάστηκε την ιδέα της συνεχούς Προόδου.

Το σοσιαλιστικό κίνημα, και αυτό επίσης, υιοθέτησε την ιδέα, παρόλο που ο θεμελιωτής τού μοντέρνου γαλλικού σοσιαλισμού, ο εξαίσιος ρήτορας που ξεσήκωνε τα πλήθη, ο Ζαν Ζωρές, διευκρίνιζε ότι η μηχανή θα μεταβληθεί σε απελευθερωτική δύναμη μόνο όταν θα απαλλαχθεί από τον ζυγό του κεφαλαίου και από τους μεγάλους γαιοκτήμονες. Εκείνη την εποχή, ολιγάριθμα άτομα κριτίκαραν την τεχνική πρόοδο όπως π.χ. ο ταχυδρομικός αεροπόρος και λογοτέχνης  Σαίν-Εξυπερί που τόνιζε: «Δεν καταλαβαίνετε ότι κάπου πήραμε λάθος δρόμο;» Ή για να αναφερθούμε, σε συνδικαλιστικό επίπεδο, στον Σαρλώ που στην ταινία «Μοντέρνοι καιροί» αιχμαλωτίζεται στον γιγάντιο μηχανισμό του εργοστασίου και περιστρέφεται μαζί με τον πελώριο τροχό, μεταβαλλόμενος σε εξάρτημά του.

Χωρίς να συμμερίζεται, κατά μεγάλο μέρος, την φολκλορική διάσταση των Αμερικάνων Αναβαπτιστών  (amish) που επιμένουν να φωτίζονται με λάμπα πετρελαίου, ο Ριφφίν υπερασπίζεται ορισμένες ιδέες όπως: μια δημοκρατική διαλογή των τεχνολογιών, μια ιατρική – υγειονομική εξέταση των επιδράσεων  της τεχνικής προόδου επί του ατόμου, μελέτες και έρευνες στους τομείς οικολογία, κοινωνιολογία, μεταφυσική: ποιες από αυτές ανταποκρίνονται στις προσδοκίες μας, στις ευχές μας για ένα καλλίτερο αύριο. Εν είδει συμπεράσματος μας προτρέπει να ρίχνουμε πάντα ένα κριτικό βλέμμα στην   παντοδυναμία της τεχνολογίας, της αγοράς, της οικονομίας, και να αμφισβητούμε με επιχειρήματα το πανθομολογούμενο γνωμικό: δεν σταματούμε την πρόοδο. Αυστηροί και ευρείς κανόνες ζωής, δύσκολα εφαρμόσιμοι, μολονότι το κίνημα των κίτρινων γιλέκων προσπάθησε με τις επί δίμηνον κινητοποιήσεις του να μας υπενθυμίσει ότι ο δρόμος που παίρνουμε, η ανάπτυξη, ο φρενήρης ανταγωνισμός δεν είναι εκείνος της ευτυχίας, του κοινού καλού…