Οι λέξεις είναι φλέβες

Γράφει η Ηρώ Καραμανλή

Το Άπειρον του Αναξίμανδρου, ο Αήρ του Αναξιμένη, το Εν σοφόν του Ηράκλειτου, ο Εις Θεός του Ξενοφάνη, το Όν των Ελεατών, η Ιερή φρήν του Εμπεδοκλή, ο Νους του Αναξαγόρα και το Παν του Δημόκριτου, υπήρξαν αντικείμενα έρευνας στην πρώτη μεγαλειώδη προσπάθεια του προσωκρατικού πνεύματος να δώσει απαντήσεις στα άλυτα προβλήματα της Φύσης και της Δημιουργίας και στην έννοια του ενός και μοναδικού Θεού, τον οποίο αργότερα η Χριστιανική θρησκεία αποκάλυψε πληρέστερα.

Ένας από τους σπουδαιότερους προσωκρατικούς της ελληνικής φιλοσοφίας ήταν ο Εμπεδοκλής ο Ακραγαντίνος, Έλληνας πυθαγόρειος φιλόσοφος, φυσικός, μηχανικός, εφευρέτης, ιατρός, μουσικός και ποιητής. Γεννήθηκε στον Ακράγαντα το 495 π.Χ., δεύτερη, ως προς τον πλούτο και την δύναμη, πόλη της Σικελίας στην Κάτω Ιταλία και πέθανε στην Αίτνα το 435 π.Χ.. Οι πρόγονοί του κατείχαν υψηλά αξιώματα  στη διακυβέρνηση του τόπου και ο Εμπεδοκλής συνέχισε και συμπλήρωσε  το έργο τους. Όταν η μερίδα των ολιγαρχικών φάνηκε να επανακτά την ισχύ της, επιτέθηκε  εναντίον της, κήρυκας και προστάτης των δικαιωμάτων του λαού και επανίδρυσε  την δημοκρατία. Λέγεται μάλιστα ότι του προσέφεραν το βασιλικό στέμμα, αλλά το απέρριψε με περιφρόνηση. Με αυτή του την πράξη θυμίζει μια ανάλογη χειρονομία του προσωκρατικού Ηράκλειτου – εφάμιλλου με αυτόν στη φιλοσοφία. (Ο Διογένης αναφέρει ότι ο Ηράκλειτος παραιτήθηκε της βασιλείας για χάρη του αδερφού του και αυτό το επιβεβαιώνει και ο Στράβων).

Ένα εξαιρετικό πόνημα  του Εμπεδοκλή είναι οι «Καθαρμοί», έργο  που μοιάζει με αυτό των  Ορφικών και που δυστυχώς από τους 1000 στίχους έχουν διασωθεί μόνο 100. «Άλλ’ ἂγε μύθων κλῦθι μάθη γάρ τοι φρένας αὒξει» :  αλλά άκουσε τα λόγια μου, γιατί η μάθηση αυξάνει τη σκέψη, (Εμπ. Καθ. 13).

Το έργο του Εμπεδοκλή τιμήθηκε στη Σικελία και η πόλη και το λιμάνι του όρμου στον Ακράγαντα ονομάσθηκε «Πόρτο Εμπέντοκλε». «Εμπεδοκλής» ονομάζεται και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο στα ανοικτά της νότιας ακτής της Σικελίας. Επίσης «Empedocles» λέγεται και ο αστεροειδής 6152 που ανακαλύφθηκε το 1989.

Η ΛΕΞΗ

Φρην,  τής φρενός, θήλ.

Η λέξη σημαίνει τον νου, την καρδιά, την ψυχή. Ο Σουίδας μνημονεύει, «φρην – φρενός (είναι)  η διάνοια» και οι L&S  επισημαίνουν ότι φρην είναι το διάφραγμα,  «ο κυκλοτερής μυς που διαχωρίζει την καρδιά και τους πνεύμονες από την κοιλότητα που βρίσκονται τα υπόλοιπα σπλάχνα, (σπλαχνική κοιλία). Αν και από τη λέξη προέρχεται πλήθος παραγώγων και ομόριζων όπως, φρενίτις, φρόνησις, φροντηστήριο, άφρων, αασίφρων, ευφραίνω, καταφρονώ, περιφρόνηση, φρενοβλαβής, αφρόντιστος, φρενοδαλής  κ.α.  ωστόσο ονομαστοί λεξικογράφοι περασμένων αιώνων αλλά και σύγχρονοι όπως ο Μαντουλίδης στο ετυμολογικό λεξικό της αρχαίας ελληνικής, διστάζουν να της αποδώσουν ετυμολογική προέλευση. Ο Μαρκαντωνάτος πάντως, στο Βασικό Λεξικό της Αρχαίας Ελληνικής, επιχειρεί να δώσει ετυμολογία λέγοντας πως η ρίζα της λέξης είναι το φρα- και προστίθεται η κατάληξη –ην κατά το σπλ-ην, αυχ-ήν, αδ-ήν.

Μία συνηθισμένη έκφραση σε επιγράμματα είναι η φράση «Ζῶν καὶ φρενῶν αλλά και ζῶν καὶ φρονῶν»  και ίσως σήμαινε ό,τι και στη νεοελληνική στις διαθήκες, δηλαδή πως κάποιος έκανε (κάτι) ζώντας και έχοντας σώας τας φρένας.

Τελειώνοντας  εκφράζω προσωπική άποψη, όχι ως ειδικός αλλά ως άτομο που αγαπάει απόλυτα τη γλώσσα μας, πως με τη λέξη φρην δεν εννοούμε  κάποιο όργανο του σώματός μας, ούτε δηλώνει η λέξη κάποια πνευματική μας κατάσταση αλλά, ποιητική αδεία,  σημαίνει μόνο την ψυχή. Η ψυχή που περιλαμβάνει όλη την ουσία και το μεγαλείο της ανθρώπινης υπόστασης. Η Ιερά Φρην του Εμπεδοκλή!

ΠΗΓΕΣ

ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ ΤΟΜΟΣ ΙΑ΄ ΕΜΠΕΔΟΚΛΗΣ, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΚΤΟΣ, ΑΘΗΝΑ 2000

Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ – ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΗΛ. ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ – ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΑ ΕΚΔΟΣΗΣ 2001

ΕΛΛΗΝΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ ΩΣ ΘΕΟΛΟΓΟΙ : Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΘΕΪΚΗΣ ΑΡΧΗΣ – ΤΟΥ DROZDEK ADAM, ΕΚΔΟΣΕΙΣ DEGIORGIO, 2011

ΕΠΙΤΟΜΟΝ ΛΕΞΙΚΟΝ LIDDELL & SCOTT