Χρόνος, αφήγηση και πολιτική

Το μεγάλο ποτάμι των επαναστατικών αφηγήσεων που διέσχισε δύο αιώνες έχει στερέψει. Επικρατεί η εποχή της εξουσίας, ο αφηρημένος χρόνος της οικονομίας, με την εμμονική στείρα και βίαιη αφήγηση της, που καταστρέφει, ερημώνει τη γη και αυξάνει τη δυσκολία να φανταστούμε το μέλλον. Χρειαζόμαστε αφηγήσεις που προκύπτουν από την εμπειρία: σύμφωνα με τον GianAndreaFranchi, υπάρχουν πολλές καταστάσεις στις οποίες είναι δυνατόν να ξεκινήσουμε «σκεπτόμενες πρακτικές αντίστασης, αγώνα και φροντίδας», είναι αυτό κάνει το κίνημα NoTav εδώ και πολλά χρόνια. αυτή για την οποία αγωνίζονται σήμερα οι εργαζόμενοι του GKN, αλλά και οι μετανάστες. Σκεπτόμενος αυτό που συμβαίνει στην Τεργέστη, όπου καταφθάνουν καθημερινά τόσοι πολλοί πρόσφυγες από τη «Βαλκανική διαδρομή», ο GianAndrea γράφει: «Είναι γυμνή ανθρώπινη ζωή, άνθρωποι γυμνοί θεσμών ελέγχου, που μας προτείνουν νέες μορφές αλληλεγγύης, ελπίδας, συλλογικής ζωής… Το θέμα δεν είναι να μείνει κανείς απομονωμένος, κλεισμένος στη δράση του, αλλά, από την αρχή, να πλέξει έναν πολιτικό καμβά, δίκτυα, να ξαναχτίσει την κοινωνία από κάτω, έξω και ενάντια στο Κράτος, χωρίς να προσπαθεί πλέον να οριοθετήσει μια μεγάλη αφήγηση που έχει ήδη δοθεί, αλλά χτίζοντας μια νέα πληθυντική αφήγηση, δηλαδή έναν χρόνο-χώρο προικισμένο με νόημα, ξεκινώντας από την κατάσταση στην οποία βρισκόμαστε…”

Η χρονική ποιότητα αυτού που ονομάζουμε εποχή ή ιστορική περίοδο εξαρτάται από την ικανότητα κατασκευής μιας αφήγησης με την οποία θα αντιληφθούμε, θα επεξεργαστούμε και θα αντιμετωπίσουμε το μυστήριο του χρόνου, που περιέχει τη γέννηση και τον θάνατο. Η αφήγηση είναι ο τρόπος με τον οποίο αντιμετωπίζουμε τον χρόνο και μαζί κρύβουμε το μυστήριο που διαφεύγει πάντα: μύθους, θρησκείες, και στη συνέχεια ιστορικές αφηγήσεις.

Οι μεγάλες θρησκείες του βιβλίου είναι το πιο ξεκάθαρο και δυνατό παράδειγμα αντιμετώπισης του μυστηρίου του χρόνου, της ζωής, με μεγάλες αφηγήσεις γύρω από τις οποίες χτίζονται ολόκληροι πολιτισμοί. Στον ελληνικό πολιτισμό μπορούμε να διαβάσουμε μια γραμμική διαδικασία: από τις μυθολογικές αφηγήσεις για την καταγωγή των ανθρώπινων όντων στα μεγάλα ποιήματα, την Ιλιάδα, την Οδύσσεια, την τραγωδία, τις ιστορίες του Ηροδότου και του Θουκυδίδη.

Istoréo στα ελληνικά σημαίνει ερευνώ, εξερευνώ, παρατηρώ, διερευνώ. istoría, επομένως, διερεύνηση, και στη συνέχεια προφορική ή γραπτή αναφορά, αφήγηση (λεξιλόγιο Rocci).

Αφήγηση σημαίνει εγκαθίδρυση μιας χρονικής (και χωρικής) σύνδεσης, μιας ικανότητας να μιλήσουμε για τον χρόνο, μια κατεύθυνση, μια αίσθηση, στην οποία αυτό που ονομάζουμε «παρόν» συνδέεται με ένα «παρελθόν» και σε κάποιο βαθμό φαντάζεται, προβλέπει αυτό που ονομάζουμε μέλλον. Η αφήγηση υπονοεί την προσπάθεια, πάντα προορισμένη να τυλιχθεί με το πιο αόριστο συλλογικό φαντασιακό, να επιστρέψει στις απαρχές, να φιμώσει ή να κοιμίσει την αγωνία του να μην ξέρουμε ποιοι είμαστε, από πού ερχόμαστε και πού πάμε. Οι βασικές φάσεις της ζωής διακυβεύονται: η γέννηση και ο θάνατος. Αφήγηση σημαίνει οικοδόμηση μιας γενεαλογίας. Οι μεγάλες θρησκείες μας δείχνουν έναν απόλυτο πατέρα που θα πρέπει να φιμώσει την αγωνία του να μην ξέρουμε από πού ερχόμαστε και πού πάμε. Η αφήγηση, η διήγηση, είναι λοιπόν ο τρόπος ύπαρξης του ανθρώπινου όντος για να βάλει σε τάξη τον χρόνο και τον χώρο, για να αντιμετωπίσει το άγνωστο της ζωής.

Το παιδί βασίζεται στον ενήλικα για μια αφήγηση που του επιτρέπει να ξεπεράσει την αγωνία μέσω του παιχνιδιού που είναι ακριβώς μια στοιχειώδης και βαθιά μορφή αφήγησης που του επιτρέπει να αποκτήσει εμπειρία, να αφηγηθεί κατά κάποιον τρόπο βαθιά συναισθήματα. Αν υπάρξει μια «παρεξήγηση» με τον ενήλικα, προκύπτει το βρεφικό τραύμα της απώλειας εμπιστοσύνης, η ταύτιση με τον ενήλικα εξαφανίζεται και γεννιέται μια φυγή προς το μη αναπαραστάσιμο, «εκτός χρόνου”.

“Ο αφόρητος χαρακτήρας μιας κατάστασης οδηγεί σε μια ψυχική κατάσταση παρόμοια με τον ύπνο όπου κάθε ενδεχόμενο μπορεί να μεταμορφωθεί όπως στο όνειρο” (S. Ferenczi, στο M. Cabrè, “Latemporalità e iltrauma-Διαχρονικότητα και τραύμα” στο Iltempoincantato. Riflessionipsicanalitichesullatemporalitàdella vita, Μαγεμένος χρόνος. Ψυχαναλυτικοί προβληματισμοί για τη χρονικότητα της ζωής, FrancoAngelied. Milano 2017, σελ. 58, 60).

Και για τον ενήλικα

“ένας πολύ μεγάλος πόνος είναι ένας πόνος χωρίς αναπαράσταση στον οποίο το υποκείμενο είναι εκτός χρονολογικού χρόνου, εκτός του χρόνου της ιστορίας” (A. De Coro, “Fantasia e delirioneipazientigravi: ladeclinazionedeltempo, Φαντασία και παραλήρημα σε βαριά άρρωστους ασθενείς: η παρακμή του χρόνου” στο Iltempoincantato, Μαγεμένος χρόνος, cit., σ. 107).

ο Freud είχε μιλήσει για μια «ανάγκη αιωνιότητας», ”esigenzadieternità” (“Caducità”, 1915, Opere, VIII, p.174) ως αποτέλεσμα της αγωνίας του θανάτου, άρα μιας ασυνείδητης επιθυμίας για αθανασία από την πλευρά των ανθρώπινων όντων. Αρκετοί ψυχαναλυτές πιστεύουν ότι η σχιζοφρένεια είναι μια ακραία άμυνα μπροστά στο «το γεγονός ότι η ζωή είναι θνητή» (Searles, 1961). ο Freud και μετά ο Winnicott είχαν επίσης παρατηρήσει σε κάποια παιδικά παιχνίδια και συνήθειες (το παιχνίδι με την κουβαρίστρα, τα μεταβατικά αντικείμενα, [κούκλες]) τις συμβολικές μορφές για να καταστήσουν υποφερτή μέχρι κάποιο χρόνο την απουσία της μητέρας, του «φροντιστή», την έλλειψη: μορφές αντικειμενικής αφήγησης, ίσως στη βάση της παραστατικής τέχνης.

Ο εντοπισμός, η ονομασία και ο χαρακτηρισμός μιας ιστορικής φάσης συνεπάγεται μια αφήγηση. Εν ολίγοις, η αφήγηση, στις διάφορες μορφές της, είναι ο θεμελιώδης τρόπος με τον οποίο τα ανθρώπινα όντα προσπαθούν να δώσουν νόημα και να μπορέσουν να βιώσουν τον χρονικό (και χωρικό) ιστό της ζωής. Όπως είναι γνωστό, ο WalterBenjamin επεξεργάζεται τον σημαντικό διαλογισμό του σχετικά με τη διαδεδομένη αδυναμία απόκτησης εμπειρίας μετά τις σφαγές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου που είχαν αλλάξει τη συμβολική, αφηγηματική ικανότητα των ανθρώπων, του κόσμου που δοκιμάστηκε από χρόνια καθημερινού μαζικού θανάτου: το συλλογικό παιχνίδι των ενηλίκων του φροϋδικού καρουλιού είχε διακοπεί.

Η μεγάλη μου ζωή μου επιτρέπει να έχω εμπειρία μιας μεγάλης αλλαγής ή απώλειας της αφήγησης. Συγκρίνω τη δεκαετία 1960-1970 με την τρέχουσα περίοδο, με αυτό το προχωρημένο πλέον ντεμπούτο του 21ου αιώνα.

Εκείνη την εποχή υπήρχαν πολλές αφηγήσεις σε πλήρη αντίθεση. Από τη μια πλευρά, οι αφηγήσεις της εξουσίας: αυτές των Κρατών, το καθένα με την πατριωτική και εθνική του ιστορία που παραπέμπει σε μια πατριαρχική αλυσίδα γεννήσεων, που γεννούν περισσότερο ή λιγότερο εμφανή ρατσισμό. και αυτή της κυρίαρχης Οικονομίας της αγοράς που, σε διαφορετικό βαθμό, τις έλεγχε. Αλλά μια άλλη αφήγηση με υψηλή άρθρωση ήταν επίσης πολύ ενεργή, η οποία χρονολογείται από τον ριζοσπαστικό Διαφωτισμό του δεύτερου μισού του δέκατου όγδοου αιώνα, για παράδειγμα ο Ρουσσώ, και κυρίως από τη Γαλλική επανάσταση, μοντέλο αυτού που ονομαζόταν «επανάσταση». Στη συνέχεια, υπήρξε μια πολύ πλούσια κοινωνική και πνευματική ανάπτυξη, εξαιρετικά περίπλοκη, πολύπλοκη και δραματική: από τη γαλλική Επανάσταση έως το 1848, στην Κομμούνα του Παρισιού του 1871, στην ανάπτυξη του μαρξισμού – ή ίσως καλύτερα: των μαρξισμών – και του αναρχισμού, μέχρι τη σοβιετική Επανάσταση, η οποία χάνει την καλύτερη ώθησή της με την καταστολή της κομμούνας της Κρονστάνδης (1921), την κινεζική επανάσταση (1946-’49) και ούτω καθεξής μέχρι την τελική παρακμή της ΕΣΣΔ το 1991.

Μέσα σε αυτή την τεράστια, ταραχώδη ιστορική φλέβα, αυτό το νήμα το οποίο γεννήθηκε στην Ευρώπη, αλλά που κατέστη παγκόσμια, εξαιρετικά περίπλοκη και με πολύ πλούσια βιβλιογραφία, παρεμβάλλονται στην Ιταλία της δεκαετίας του εξήντα και του εβδομήντα, στην οποία δρούσε το ισχυρότερο φιλοσοβιετικό κομμουνιστικό κόμμα στη Δύση, μια σειρά από εργατικούς αγώνες, πολύ δυνατοί και διαδεδομένοι, και στη συνέχεια, στα τέλη της δεκαετίας του 1960, το φοιτητικό κίνημα. Προς τα μέσα της δεκαετίας του 1960, άρχισαν να γεννιούνται μια ολόκληρη σειρά οργανωτικών εξελίξεων και ένα τεράστιο σύμπλεγμα πολιτικών αφηγήσεων και πρακτικών, οι οποίες διατυπώθηκαν σε σαφώς καθορισμένες ομάδες ακτιβιστών: από τη LottaContinua έως το Manifesto – μια χούφτα διανοούμενων που έφυγαν από το PCI – , από το PotereOperaio στην εργατική Αυτονομία. Από αυτήν αναδύονται αρκετοί εξέχοντες διανοούμενοι και ηγέτες. Αργότερα, από τα μέσα της δεκαετίας του 1970, εμφανίστηκαν επίσης ομάδες που ασκούσαν μορφές ένοπλου αγώνα. Σε όλα αυτά το Κράτος, του οποίου ο μηχανισμός είχε παραμείνει ο προπολεμικός και που επέτρεψε τη γέννηση ενός κόμματος εμφανούς φασιστικής καταγωγής από το 1946, απαντά, και διαμέσου των παράνομων χεριών του, με τρόπους ακραίας βίας, από τον δεκέμβριο του 1969: σφαγή της αγροτικής τράπεζας του Μιλάνο..

Εκείνα τα χρόνια είχε επομένως αναπτυχθεί μια αφηγηματική φλέβα, ένα νήμα σε διαφορετικές, ακόμη και αντικρουόμενες ιστορίες, αλλά όλες οφειλόμενες στη μεγάλη ιστορική σύγκρουση γαλλική Επανάσταση-σοβιετική Επανάσταση, εντός της οποίας κοινωνικά κινήματα και λιγότερο ή περισσότερο οργανωμένες ομάδες επεξεργάστηκαν, με την κριτική του παρόντος, φαντασιακά και αναπαραστάσεις ενός εναλλακτικού μέλλοντος. Αυτό έλαβε χώρα σε ένα ευρέως διαδεδομένο συναισθηματικό και πολιτιστικό κλίμα, σε όλη την Ευρώπη και σε πολλά μέρη του κόσμου, που διασχίζεται από τη ζωηρή ελπίδα ριζικών αλλαγών.

Στα επόμενα σαράντα χρόνια, αρχής γενομένης από τη δεκαετία του 1980, η οποία τελείωσε με τον ισχυρό συμβολικό αντίκτυπο της κατάρρευσης της Σοβιετικής Ένωσης, αυτή η ενεργή ιστορική κληρονομιά φαίνεται να καταναλώθηκε στην ώθησή της προς την κοινωνική αλλαγή, της οποίας πλέον έχουν απομείνει μόνο υπολείμματα.

Ο μεγάλος ποταμός των επαναστατικών αφηγήσεων, που εκτείνεται σε δύο αιώνες, έχει στεγνώσει. Σήμερα λείπει μια διαδεδομένη ιστορική και πολιτική συλλογική αφήγηση, που επιτρέπει την αφήγηση του χρόνου. Αυτό παράγει άγχος και συνεπώς αφαίρεση, απομάκρυνση. Επικρατεί η εποχή της εξουσίας, ο αφηρημένος χρόνος της οικονομίας, με την εμμονική στείρα και βίαιη αφήγηση του, ξεκάθαρα θανατηφόρα σε βάθος χρόνου. Αυτή η κυριαρχία, φαινομενικά αδιαμφισβήτητη, έχει δημιουργήσει εδώ και αρκετό καιρό, μια μη αναστρέψιμη κρίση της βιολογικής και γεωλογικής ισορροπίας της ζωής, που έχει ως αποτέλεσμα την ακραία δυσκολία να φανταστεί κανείς το μέλλον. Η απώλεια του φαντασιακού και της ιστορικής σύλληψης της επανάστασης και η περιβαλλοντική καταστροφή φαίνεται να οδηγούν σε ένα είδος παράλυσης.

Μπορούμε να πούμε ότι στις δεκαετίες του 1960 και του 1970 η ριζοσπαστική πολιτική δράση είχε μια επαγωγική στάση, ξεκινούσε δηλαδή από συνεχείς αφηγήσεις που θεωρούνταν παγιωμένες, από τις οποίες συνήγαγε κατά καιρούς τους συγκεκριμένους τρόπους δράσης. Σήμερα, αντίθετα, πρέπει να προκαλέσουμε από την εμπειρία της συγκεκριμένης κατάστασης στην οποία βρισκόμαστε να υπάρχουμε στοιχεία αφήγησης του μέλλοντος, άρα πολύ σχετικής προβλεψιμότητας. Αυτό συνοδεύεται από έναν αποδυτικισμό της πολιτικής σκέψης, την προσοχή προς εμπειρίες αντίστασης και αγώνα που βυθίζονται σε μη ευρωπαϊκούς πολιτισμούς που η Δύση έχει βιάσει και περιφρονήσει, στις Αμερικές, την Ινδία, την Αφρική και αλλού.

Όταν μιλάω για συγκεκριμένες καταστάσεις, αναφέρομαι, από την άμεση εμπειρία, στην υποδειγματική περίπτωση των σημερινών μεταναστεύσεων: από τη Μέση Ανατολή, από την Αφρική, αλλά και από τη Νότια Αμερική προς τον Βορρά. Πρόκειται κυρίως για μετανάστευση προσφύγων, λόγω της καταστροφής που προκαλεί η παγκόσμια οικονομική-πολιτική κυριαρχία, στη σύνθετη διάρθρωση μεταξύ μεγάλων «αυτοκρατορικών» δυνάμεων, όπως οι Ηπα και η Κίνα και μαζί από την παράλογη μείωση της οικονομικής ισχύος σε ελάχιστα κέντρα. όπως τα επενδυτικά κεφάλαια, οι μεγάλες τράπεζες, τα χρηματιστήρια και λίγα άλλα.

Οι μετανάστες είναι η φωνή του μέλλοντος που σίγουρα –μία από τις λίγες βεβαιότητες– θα είναι ένα μέλλον μεγάλων μεταναστεύσεων από πολλά μέρη της γης όπου η ζωή θα είναι αδύνατη ή σχεδόν αδύνατη ή σε κάθε περίπτωση πολύ δύσκολη. Οι μετανάστες επιπλέον φέρουν, πολύ πέρα ​​από την επίγνωσή τους, μια κριτική της κρατικής ταυτότητας, του κρατικού ελέγχου της παραγωγής της υποκειμενικότητας, τόσο εμφανής σήμερα στην αναγωγή των κοινωνιών σε παθητικές συσσωρεύσεις απομονωμένων και αντιπαραβαλλόμενων ατόμων. Οι μετανάστες, ανεξάρτητα από τις προθέσεις τους, είναι χωρίς χώρα, χωρίς Κράτος, είναι γυμνή ανθρώπινη ζωή, άνθρωποι γυμνοί θεσμών ελέγχου, που μας προτείνουν νέες μορφές αλληλεγγύης, ελπίδας, συλλογικής ζωής χωρίς κρατική ταυτότητα: μας προτείνουν νέες δυνατότητες αφήγησης…

Διαβάστε επίσης το άρθρο του JohnHolloway «DiscourseWithout a Name, Κουβέντα δίχως όνομα», “Discorsosenzanome”, που συλλέγεται στο τετράδιο BENVENUTI (κατεβάστε το δωρεάν)

Στην πραγματικότητα, ο μετανάστης φέρνει στο παιχνίδι τον χρόνο και τον χώρο καθημερινά, έρχεται-από-και-πηγαίνει-προς, σε μια εποχή φυγής χαραγμένη στο σώμα, σε έναν εχθρικό χώρο. Η αγγλική λέξη «παιχνίδι», ‘game’, την οποία όλοι οι μετανάστες χρησιμοποιούν για να υποδείξουν τον χρόνο-χώρο τους, εκφράζει τέλεια την εμπειρία τους: ο μετανάστης είναι εκτός εαυτού του, στερημένος κόσμου, πάντα αλλού, δεν είναι πια από όπου προέρχεται, δεν θα είναι ποτέ όπου πηγαίνει, όπως γράφει ο μεγάλος αφγανός συγγραφέας AtiqRahimi.

Και σήμερα η εκδήλωση ενός «δικαιώματος να έχεις δικαιώματα», όπως έγραφε η HannahArendt για την εμπειρία της ως διωκόμενη απάτριδα, αντιμετωπίζει ένα μέλλον το οποίο θα αφορά ένα μέρος των ανθρώπων, χωρίς την ελπίδα νέων βίαιων πατρίδων, όπως π.χ. όλες οι πατρίδες, όπως δυστυχώς αργότερα συνέβη για τους Εβραίους μετά τον Δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, στην απεγνωσμένη βίαιη αναζήτησή τους για μια φανταστική πατρίδα. Το θεμελιώδες δικαίωμα, το δικαίωμα να ζεις μια ζωή άξια να την ζεις, δεν μπορεί να αναγνωριστεί από καμία μορφή εξουσίας, γιατί η εξουσία συνίσταται ακριβώς στο να μπορεί να αποφασίζει αν θα αναγνωρίζει ή όχι την αξιοπρέπεια κάποιου να ζει.

Το θέμα είναι να μην απομονωνόμαστε, κλεισμένοι στη δράση μας, αλλά, από την αρχή, να υφαίνουμε πολιτικό ιστό, δίκτυα, να οικοδομήσουμε την κοινωνία από τα κάτω, έξω και ενάντια στο Κράτος, χωρίς πλέον να προσπαθούμε να εντοπίσουμε μια μεγάλη αφήγηση που έχει ήδη δοθεί, αλλά χτίζοντας μια νέα πλoυραλιστική αφήγηση, δηλαδή έναν χρόνο-χώρο προικισμένο με νόημα, ξεκινώντας από την συνθήκη στην οποία βρισκόμαστε κατά κάποιον τρόπο, με τα όρια μιας κατάστασης που πάντα διολισθαίνει σε ανθρωπιστική συνενοχή, η PiazzadelMondo, η Πλατεία του Κόσμου (αναφορά στην PiazzadellaLibertà στην Τεργέστη, όπου η ένωση Linead’ombra-Γραμμή σκιάς υποδέχεται τους πρόσφυγες της «Βαλκανικής διαδρομής» PiazzadellaLibertàdiTrieste, dovel’associazioneLinead’ombraaccoglie i profughidella “rottaBalcanica”) μπορεί να είναι ένα μικρό παράδειγμα, με τα δίκτυα αλληλεγγύης που την κρατούν ζωντανή εδώ και τρία χρόνια…

ο GianAndreaFranchi, πρώην καθηγητής φιλοσοφίας σε λύκεια, είναι ένας από τους υποστηρικτές του συλλόγου Linead’Ombra της Τεργέστης. Ανάμεσα στα βιβλία του A DesperateHope, Μια Απελπισμένη Ελπίδα. Βιογραφικόπροφίλτου Carlo Michelstaedter Una disperata speranza. Profilo biografico di Carlo Michelstaedter (Mimesis).

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλοςcomune.info