Ο κύκλος του Περικλή: Σοφοκλής ο τραγικός

Ο Περικλής είναι μία παγκόσμια πολιτική και στρατιωτική φυσιογνωμία, η οποία μελετάται ακόμη και σήμερα από ειδικούς αναλυτές και επιστήμονες. Μάλιστα, ο Φίλιπ Στάντερ (Philip Stadter) στο άρθρο του «Pericles Among the Intellectuals” (Illinois Classical Studies, Vol. 16, No. 1/2 (Spring/Fall 1991), pp. 111-124), πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα συγκαταλέγοντας τον Περικλή στους διανοητές της περιόδου του. Ξεκινώντας από την πολύ γνωστή φράση του Περικλή, που μνημονεύεται στον Επιτάφειο που μας διέσωσε ο Θουκυδίδης, δηλαδή το «φιλοσοφούμε άνευ μαλακίας», συμπεραίνει ότι τον ενδιέφερε η «σοφία» και ότι θεωρούσε και τον εαυτό του μέρος της διανόησης της εποχής του. Επιπλέον, είχε μεγάλο ενδιαφέρον για την τέχνη, τις επιστήμες, την ρητορική, την φιλοσοφία, την αρχιτεκτονική, την γλυπτική, κ.ά. Το συγκεκριμένο ερώτημα θα το διερευνήσουμε στο άρθρο για τον Περικλή, κλείνοντας τα κείμενα για τους ανθρώπους που πιθανά αποτελούσαν τον «κύκλο του Περικλή». Στο άρθρο αυτό θα αναφερθούμε στον τραγικό ποιητή Σοφοκλή, ο οποίος γεννήθηκε περίπου την ίδια εποχή με τον Περικλή και ήταν ένας από τους στενούς φίλους του.

Ο Σοφοκλής γεννήθηκε πιθανά το 497/96 π.Χ. στον Ίππιο Κολωνό από εύπορη οικογένεια. Ο πατέρας του Σόφιλλος ήταν οπλοποιός. Η μόρφωση που δέχθηκε ο Σοφοκλής ήταν υψηλού επιπέδου, όπως άρμοζε την εποχή εκείνη σε γόνο αριστοκρατικής οικογένειας. Στην αρχή της σταδιοδρομίας του ως τραγικός ποιητής ήταν συνδεδεμένος με τον Κίμωνα, τον γιό του Μιλτιάδη, του θριαμβευτή του Μαραθώνα. Λέγεται, μάλιστα, ότι το 468 π.Χ. όταν κέρδισε το πρώτο βραβείο στους δραματικούς αγώνες οι κριτές δεν ήταν ο λαός, αλλά ο Κίμων και οι άλλοι στρατηγοί. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλούταρχος στην βιογραφία του Κίμωνα («Βίοι Παράλληλοι», 8, 7) αναφέρει ότι ο άρχων Αφεψίων, βλέποντας τους θεατές να φιλονεικούν και να είναι διηρημένοι, δεν έκανε την συνηθισμένη κλήρωση, αλλά ανέθεσε στον Κίμωνα και τους άλλους στρατηγούς, αφού τους όρκισε, να γίνουν οι κριτές του δραματικού αγώνα. Επιπλέον, γράφει ο Πλούταρχος ότι αντίπαλος του Σοφοκλή την χρονιά εκείνη ήταν ο Αισχύλος, ο οποίος πρωταγωνιστούσε μέχρι τότε στους δραματικούς αγώνες. Μάλιστα, αναφέρει ότι ο Αισχύλος λυπήθηκε και στενοχωρήθηκε, ώστε έφυγε από την Αθήνα και μετέβη στην Σικελία, όπου πέθανε και ετάφη (Γέλα). Το τελευταίο αμφισβητείται και επικρατεί η άποψη ότι ο Αισχύλος έφυγε αργότερα για την Σικελία. Έτσι ξεκίνησε την επιτυχή σταδιοδρομία του ο Σοφοκλής στους δραματικούς αγώνες, πετυχαίνοντας συνολικά περίπου είκοσι πρώτες νίκες. Στο Λεξικό «Σούδα» στο λήμμα Σοφοκλής αναφέρεται ότι κέρδισε εικοσιτέσσερις νίκες, ενώ ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφέρει δεκαοκτώ νίκες (“Ιστορική Βιβλιοθήκη», 13, 103, 4). Στην βιογραφία του από ανώνυμο συγγραφέα αναφέρονται είκοσι νίκες και ποτέ θέση κάτω από την δεύτερη (“Life of Sophocles by anonymous”, 8). Τέλος, μία επιγραφή αναφέρει ότι κέρδισε στα Μεγάλα Διονύσια δεκαοκτώ νίκες (IG II² 2325). Η διαφορά στον αριθμό των νικών υπάρχει, διότι πιθανά κάποιοι συγγραφείς ελάμβαναν υπόψη τις νίκες όχι μόνο στα «Μεγάλα Διονύσια», αλλά και στα «Λήναια».

Ο Σοφοκλής αγαπούσε πολύ την Αθήνα («φιλαθηναιότατος»), οπότε απέρριπτε τις προτάσεις που είχε από βασιλείς άλλων πόλεων να τις επισκεφθεί. Φυσικά, δεν ήταν ο μόνος Αθηναίος που δεν ταξίδεψε. Πολύ γνωστό παράδειγμα αποτελεί ο Σωκράτης, ο οποίος είναι γνωστό ότι έλλειψε από την Αθήνα μόνο για τρεις εκστρατείες (Ποτίδαια, Δήλιο, Αμφίπολη), και ίσως μία-δύο ακόμη φορές. Η Αθήνα την εποχή εκείνη (5^ος αιώνας) ήταν το κέντρο της επιστήμης, της φιλοσοφίας και του πολιτισμού. Επομένως, όλοι οι υπόλοιποι Έλληνες και «βάρβαροι» επιθυμούσαν να βρεθούν εκεί, άρα δεν υπήρχε λόγος σε πολλούς επιφανείς Αθηναίους να μετακινηθούν. Σε αντίθεση με την σημερινή Ελλάδα, η οποία εκτός των άλλων δεν κατάφερε να γίνει παγκόσμιο πολιτιστικό και επιστημονικό κέντρο. Έτσι, όλοι οι διαπρεπείς  επιστήμονες και καλλιτέχνες προσπαθούν να βρουν διεξόδους εκτός Ελλάδος, με αποτέλεσμα, κατά την άποψή μου, η πατρίδα μας να χάνει. Γενικά, πιστεύεται ότι ο Σοφοκλής ασχολήθηκε με την «κυβερνητική» (πολιτικά) και ότι συμμετείχε σε διπλωματικές αποστολές «ἐν πολιτείαι καὶ ἐν πρεσβείαις ἐξητάζετο» (“Life of Sophocles by anonymous”, 1). Πιο συγκεκριμένα, τo 443/2 σύμφωνα με την επιγραφή IG I³ 269.36, ήταν Ελληνοταμίας, δηλαδή ταμίας της Αθηναϊκής συμμαχίας. Επιπλέον, ο Σοφοκλής διετέλεσε στρατηγός το 440/41 π.Χ. μαζί με τον Περικλή, το έτος κατά το οποίο η Σάμος, σύμμαχος των Αθηναίων επαναστάτησε εναντίον της, (Androtion, FGrH 324 F 38). Πιθανολογείται ότι ο Σοφοκλής εκλέχτηκε στρατηγός μετά την νίκη του με την «Αντιγόνη» τον προηγούμενο χρόνο στα «Μεγάλα Διονύσια». Υπάρχει σχετική αναφορά από τον Αριστοφάνη τον Βυζάντιο (257 – 180 π.Χ.),  Έλληνα φιλόλογο και διευθυντή της Βιβλιοθήκης της Αλεξανδρείας. Ο Θουκυδίδης αναφέρει («Ιστορία» 1, 116) ότι κατά την εκστρατεία κατά της Σάμου τα δεκαέξι από τα εξήντα πλοία των Αθηναίων μετέβησαν στην Χίο και μετά στην Λέσβο για να ζητήσουν βοήθεια. Στα πλοία αυτά ίσως να ήταν και ο Σοφοκλής, διότι ο Ίων ο Χίος αναφέρει την συνάντησή τους (Αθήναιος, «Δειπνοσοφιστές», XIII). Πιθανά να διετέλεσε ακόμη μία ή δύο φορές στρατηγός, μαζί με τον Νικία ή/και τον Θουκυδίδη. Τέλος, είχε εκλεγεί πρόβουλος, δηλαδή ένας από τους δέκα πρεσβύτερους άνδρες που είχαν εκλεγεί στην Αθήνα μετά την καταστροφή της εκστρατείας στη Σικελία για να φροντίσουν για την κοινή σωτηρία της πόλης.

Ο Σοφοκλής συμμετείχε στην κοινωνική ζωή της Αθήνας και σύμφωνα με τον ανώνυμο βιογράφο του ήταν πολύ αγαπητός παντού και από όλους λόγω τους ήθους του «τοῦ ἤθους τοσαύτη γέγονε χάρις ὥστε πάντηι καὶ πρὸς ἁπάντων αὐτὸν στέργεσθαι» (“Life of Sophocles by anonymous”, 7). Σε μία άλλη περίπτωση, περιγράφει ο Πλούταρχος ότι ο Σοφοκλής, ο οποίος ήταν στρατηγός μαζί με τον Περικλή σε μια συγκεκριμένη ναυτική εκστρατεία, θαύμασε την ομορφιά ενός ωραίου αγοριού, οπότε ο Περικλής του είπε ότι “Σοφοκλή, δεν είναι μόνο τα χέρια του, που πρέπει ένας στρατηγός να διατηρήσει καθαρά, αλλά και τα μάτια του” (Πλουτάρχου, «Βίοι Παράλληλοι», «Περικλής», 8, 5). Σε απόσπασμα από χαμένη πιθανά τραγωδία του φέρεται να γράφει ότι «τὸ μεθύειν πημονῆς λυτήριον», δηλαδή το ποτό είναι γιατρειά της λύπης. Εξ’ ου και η «Τέχνη Αλυπίας» (με λίγο Αντιφώντα). Σε αντίθεση, ο Περικλής όταν αποφάσισε να ασχοληθεί με την πολιτική, στην δημοκρατική παράταξη και όχι στην αριστοκρατική, όπως του ταίριαζε λόγω της οικογενείας του, σταμάτησε να εμφανίζεται συχνά σε διασκεδάσεις και δείπνα. Επιπλέον, ακολουθούσε καθημερινά αποκλειστικά μόνο ένα δρόμο, από το σπίτι του στο βουλευτήριο. Πίστευε ότι  ηγέτης δεν έπρεπε να εμφανίζεται συνεχώς και κατά κόρον στον «δήμο», αλλά για λίγο χρόνο και όταν έπρεπε. Επίσης, δεν μιλούσε για όλα τα πράγματα, αλλά για τα μεγάλα μόνο. Σε αντίθεση με σήμερα όπου οι πολιτικοί, αλλά και οι εκκολαπτόμενοι πολιτικοί, γίνονται «γλάστρες» στα κανάλια, ή μιλούν επί παντός επιστητού, και το χειρότερο έχουν καταντήσει να είναι παντού, δηλαδή «όπου γάμος και γιορτή η Βασίλω (ο «πολιτικός») πρώτη»!

Συνοψίζοντας, ο Σοφοκλής ήταν ένας από τους κορυφαίους πνευματικούς ανθρώπους της εποχής του, και φίλος του Περικλή. Έγραψε περίπου 120 τραγωδίες, εκ των οποίων σώθηκαν μόνο επτά, καθώς και αποσπάσματα από μερικές άλλες. Στα έργα του δεν προβάλλεται μόνο το αρχαίο ελληνικό θέατρο, αλλά και πολιτικές και κοινωνικές πλευρές της κλασσικής Αθήνας, από τις οικογενειακές σχέσεις μέχρι και λεπτομέρειες της θρησκευτικής ζωής  (https://www.ancient.eu/sophocles/). Τέλος, διετέλεσε Ελληνοταμίας, στρατηγός και πρόβουλος, το οποίο σημαίνει την ενεργό εμπλοκή του στα πολιτικά πράγματα της Αθήνας, καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής του. Ήταν μια πολύ σημαντική προσωπικότητα στον στενό κύκλο του Περικλή.

Βασίλης Τσιάντος Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος π. Αντιπρόεδρος της ΑΔΙΠ