Πολύς λόγος γίνεται σήμερα για τους πολιτικούς της εποχής μας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Μάλιστα στην χώρα μας η μία παράταξη για να καλύψει τα λάθη των ηγετών της, θυμίζει τα λάθη των ηγετών της άλλης παράταξης.
Κανείς όμως δεν μας λέει πως πρέπει να είναι ο καλός ηγέτης. Ποια είναι τα πλεονεκτήματα ενός σύγχρονου πολιτικού ηγέτη; Αυτό βέβαια εμπίπτει στα γενικότερα ερωτήματα, τι είναι η ηγεσία και ποιος είναι ο άριστος ηγέτης.
Επειδή ο ορισμός του όρου ηγεσία διχάζει ακόμη και τους ειδικούς επιστήμονες θα το παρακάμψω προς το παρόν και θα αναφερθώ σε πρακτικά παραδείγματα από γνωστές πολιτικές φυσιογνωμίες ξεκινώντας από τον Περικλή.
Ο Περικλής είχε προπάππου τον Κλεισθένη, τον μεγάλο μεταρρυθμιστή και ιδρυτή της Αθηναϊκής Δημοκρατίας.
Ο Πλούταρχος στον «Βίο του Περικλή» γράφει ότι ο Περικλής είχε για δασκάλους του τον Δάμωνα τον μουσικό, αλλά και σοφιστή, τον Ζήνωνα τον Ελεάτη, και τέλος τον Αναξαγόρα, που έγινε στη συνέχεια προσωπικός φίλος του. Κανένας δημοσκόπος δεν αναφέρεται για δάσκαλός του, αλλά και φίλος του.
Φίλοι του ήταν ο Σοφοκλής, ο Ιππόδαμος, ο Σωκράτης, ο Φειδίας, ο Λάμπων, ο Πρωταγόρας, κ.λπ. Ο Περικλής, κατά τον Πλούταρχο, φοβούμενος ότι μπορούσε να θεωρηθεί ότι έχει σκέψεις για εγκαθίδρυση τυραννίας, λόγω της καταγωγής του, εντάχθηκε στην δημοκρατική πολιτική παράταξη.
Λέει πιο συγκεκριμένα ότι «προτίμησε να ταχτεί όχι με τους πλούσιους και λίγους παρά με τους πολλούς και φτωχούς, παρά την ψυχοσύνθεσή του που δεν ήταν καθόλου λαϊκή» (Πλούταρχος, «Περικλής», κεφ. 7, 3, έκδ. ΟΕΔΒ, 1976, νεοελληνική απόδοση Μιχ. Χ. Οικονόμου).
Ο Περικλής άλλαξε και τις συνήθειές του.
Έτσι «παράτησε τις προσκλήσεις σε δείπνα και όλες τις φιλικές συναναστροφές και σχέσεις, ώστε σε όλο το μακροχρόνιο διάστημα της πολιτικής του ζωής σε κανενός φίλου το σπίτι δεν πήγε για δείπνο» λέει ο Πλούταρχος, και επιπλέον συνεχίζει «παρά μόνο μία φορά, που παραβρέθηκε στους γάμους του εξαδέλφου του Ευρυπτόλεμου, αλλά και εκεί την ώρα που θα άρχιζαν να πίνουν σηκώθηκε αμέσως και έφυγε».
Με λίγα λόγια ούτε καφέ στο Κολωνάκι, ούτε δείπνα στο «Simul» και το «Nolan», ούτε δείπνα σε κότερα και κρουαζιέρες. Ειδικά, όταν ο λαός είναι σε συνεχή λιτότητα λόγω της υπερδεκαετούς οικονομικής κρίσης, του εγκλεισμού λόγω του κορονοϊού και του φόβου για τα θέματα υγείας και των οικονομικών επιπτώσεων.
Ο πολιτικός θα πρέπει να αποτελεί παράδειγμα προς τον λαό του, διότι όπως λέει και ο Ισοκράτης «το της πόλεως όλης ήθος ομοιούται τοις άρχουσιν» (Ισοκράτης, «Προς Νικοκλέα», 31).
Εικ. 1. Προτομή του Περικλή (Αντίγραφο Ρωμαϊκό, Βατικανό).
Αντίθετα, λέει ο Πλούταρχος, «η αληθινή αρετή τόσο ωραιότερη φαίνεται, όσο εκδηλώνεται περισσότερο». Επομένως, δεν δείχνουμε προεκλογικά ένα καλό εαυτό, λιτό, κοντά στους πολίτες, και λίγο καιρό μετά την ανάληψη της εξουσίας τα ξεχνάμε όλα.
Εάν κάποιος είναι πραγματικός ηγέτης θα έχει ίδια συμπεριφορά και πριν και μετά τις εκλογές και χωρίς εξουσία και με εξουσία.
Ο Πλάτων, γράφει ο Πλούταρχος, έλεγε για τον Περικλή ότι το μεγάλο ύψος του πνεύματος και την τελειότητα στην εκτέλεση των έργων, που προστέθηκαν στην έμφυτη ευφυΐα του τα απόκτησε από την φυσική επιστήμη που μελέτησε κοντά στον Αναξαγόρα (βλ. και «Φαίδρο» του Πλάτωνα, 270).
Άρα, οι εμβριθείς σπουδές είναι απαραίτητο εφόδιο για κάθε πολιτικό. Διαφορετικά, ο πολιτικός βασίζεται στους λογογράφους του και στους συμβούλους του. Δεν είναι, όμως, το ίδιο όταν η γνώση δεν έχει γίνει βίωμα, εξ ου και οι συχνές «γκάφες» των πολιτικών.
Λίγο πιο κάτω γράφει ο Πλούταρχος ότι «ο Περικλής ο ίδιος μιλούσε στο λαό με τόση περίσκεψη, ώστε πάντα, όταν πήγαινε προς το βήμα, ευχόταν στους θεούς να μην του ξεφύγει άθελα από το στόμα του ούτε μία λέξη που να ήταν ανάρμοστη στην προκειμένη περίπτωση».
Ο Περικλής καθιέρωσε «κληρουχίας καὶ θεωρικὰ καὶ μισθῶν διανομὰς προαχθῆναι» και κατά κάποιους κακόμαθε τον λαό. Αυτή είναι η μία άποψη. Η άλλη άποψη είναι ότι η ασχολία με τα κοινά απαιτούσε πολύ χρόνο στην κλασσική Αθήνα και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μην έχουν τον απαιτούμενο χρόνο για το επάγγελμά τους.
Έτσι καθιέρωσε τα θεωρικά, τα δικαστικά επιδόματα και άλλες μισθοδοσίες και παροχές για τον λαό.
Τέλος, στην μάχη της Τανάγρας ο Περικλής πολέμησε με μεγάλη ανδρεία και ξεχώρισε από όλους τους άλλους, αψηφώντας για την ζωή του. Δεν έμεινε στα μετόπισθεν δίνοντας συνεντεύξεις ή μιλώντας στην εκκλησία του δήμου.
Ακόμη και η πληροφορία κάποιου Ιδομενέα ότι ο Περικλής ενεπλάκη στην δολοφονία του Εφιάλτη κρίνεται ως ανακριβής από τον Πλούταρχο. Ο Πλούταρχος γράφει ότι ο Περικλής «ίσως δεν ήταν ολότελα άμεμπτος, πάντως είχε φρόνημα ευγενικό και γενναιοψυχία».
Κλείνοντας, θα ήθελα να συμπληρώσω ότι το μεγαλύτερο επίτευγμα του Περικλή ήταν τα αθάνατα μνημεία που κατασκευάστηκαν την εποχή του. Με τα μεγάλα αυτά έργα βρήκαν δουλειά πολλοί Αθηναίοι ειδικοί τεχνίτες, αλλά και άνεργοι πολίτες.
Έτσι λέει ο Πλούταρχος οι εργασίες αυτές «μοίραζαν και σκορπούσαν, μπορεί να πει κανείς, την ευημερία σε όλους τους πολίτες, οποιαδήποτε ηλικία και αν είχαν και οποιαδήποτε φυσική δεξιότητα».
Τα έργα του Περικλή έγιναν σε λίγο χρόνο, αλλά για μεγάλη διάρκεια και επιπλέον «το καθένα είχε από τότε που έγινε την ομορφιά του αρχαίου, αλλά κρατάει ως τώρα τη δροσερότητα ενός πρόσφατου και νέου έργου».
Είναι δυνατόν να υπάρχουν τέτοιοι πολιτικοί ηγέτες χωρίς να έχουν ανάλογη παιδεία; Η πραγματικότητα δείχνει ότι χωρίς παιδεία και πνευματική καλλιέργεια οι πολιτικοί ηγέτες είναι κατώτεροι των περιστάσεων.
Βασίλης Τσιάντος
Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος
Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε.
