Σαμίρ Αμίν: Για μια κριτική στον ευρωκεντρισμό, 1

Επιτέλους, το σημαντικό κείμενο του Samir Amin αφιερωμένο στην κριτική του ευρωκεντρισμού κυκλοφόρησε στα ιταλικά. Δημοσιεύουμε την εισαγωγή του Giorgio Riolo στο κείμενο «Ευρωκεντρισμός». Νεωτερικότητα, θρησκεία και δημοκρατία. Κριτική του ευρωκεντρισμού, κριτική των κουλτουραλισμών,  “Eurocentrismo”. Modernità, religione e democrazia. Critica dell’eurocentrismo, critica dei culturalismi, σε επιμέλεια Giorgio Riolo, μετάφραση της Nunzia Augeri, Napoli, La Città del Sole, 2023, σελ. 276, γράφει ο Giorgio Riolo

*****

Ο Samir Amin είναι από εκείνους που έχουν προσκολληθεί περισσότερο στη γόνιμη αλληλεπίδραση και την αμοιβαία τεκμηρίωση της θεωρίας και της ιστορίας, του αφηρημένου και του συγκεκριμένου, της γνώσης και της ιστορικοκοινωνικής τεκμηρίωσης. Η συμβολή του είναι μεγάλης αξίας για να δώσει θεωρητική και κατηγορηματική συνοχή σε αυτό το εμπειρικό, πραγματικό υλικό. Είναι πάνω απ’ όλα μέσα του η γόνιμη αλληλεπίδραση και η στενή αλληλεξάρτηση της μαχητικής πολιτικής δέσμευσης και του απαραίτητου θεωρητικού και πολιτισμικού προβληματισμού. Ο οποίος θεωρητικός και πολιτισμικός προβληματισμός συνελήφθη από τον Αμίν όχι ως ένα απλό διακοσμητικό στοιχείο.

EUROCENTRISMO

Ο αγωνιστής (κομμουνιστής, τριτοκοσμικός-διεθνιστής, αντιιμπεριαλιστής, αντιπαγκοσμιοποιητής κ.λπ.) διαλογίζεται συζητά και διαφωτίζει τον μαρξιστή διανοούμενο. Και αντίστροφα. Είναι ένα εκκρεμές, μια ταλάντωση μεταξύ των δύο πόλων, σταθερή. Ολόκληρη η παραβολή της ζωής του, και η προσφορά του σε εμάς, ξεδιπλώνεται από την πρώιμη προσήλωσή του στις σοσιαλιστικές και κομμουνιστικές αξίες (ηθικές, δεοντολογικές, διανοητικές) και από την πρώιμη ανάγνωση του Μαρξ μέχρι την εξαφάνισή του το 2018 ως μια συνεχής σύγκριση και αντιπαράθεση με την πραγματική ιστορία. με τον πραγματικά υπαρκτό καπιταλισμό (έναν όρο που προτιμά), με τον Μαρξ και με τους ιστορικούς μαρξισμούς, με την ιστορία των εργατικών, σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών κινημάτων, και των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων του Νότου του κόσμου, με τον υπαρκτό σοσιαλισμό και με τις διάφορες επαναστάσεις στις περιφέρειες (Κίνα, Βιετνάμ, Κούβα, Αλγερία κ.λπ.), με τη γενική αντίληψη της σοσιαλιστικής εναλλακτικής.

I.

Στην τεράστια πνευματική και θεωρητική παραγωγή του Samir Amin, που αποτελείται από συστηματικά έργα και πολυάριθμα δοκίμια και άρθρα, ο Ευρωκεντρισμός κατέχει μια ιδιαίτερη θέση. Ήδη στην πρώτη έκδοση του 1988, αλλά κυρίως στη σύνταξη που έγινε για τη δεύτερη έκδοση, της οποίας την ιταλική μετάφραση παρουσιάζουμε εδώ.

Σε αυτήν, ο Amin αντιμετωπίζει πολλά ζητήματα και θέματα, τα οποία έχουν ήδη συζητηθεί στο Η συσσώρευση σε παγκόσμια κλίμακα, L’accumulazione su scala mondiale (1970) και στο Η άνιση ανάπτυξη, Lo sviluppo ineguale (1973) και μετά σε διάφορα δοκίμια όπως Ο νόμος της αξίας, La loi de la valeur και  Ο ιστορικός υλισμός, Le matérialisme historique (1977), Classe et nation, Τάξη και έθνος (1979) και La déconnexion, Η αποσύνδεση (1985). Αλλά εδώ, στην παρούσα εργασία, ορισμένες εξελίξεις είναι νέες, αδημοσίευτες.

Ο τρόπος δουλειάς του Amin μαρτυρεί την τάση του να διατηρεί την ανάλυσή του ενημερωμένη. Χωρίς υπέρμετρη φιλολογική ανησυχία και χωρίς σκέψη για συστηματικότητα. Το βιβλίο, το δοκίμιο ή το άρθρο είναι κατά τη γνώμη του απλά εργαλεία. Στόχος είναι πάντα η αποτελεσματικότητα στη γνώση και τη δράση. Συχνά παίρνει ξανά υπό εξέταση, προσδιορίζει και τελειοποιεί αναλύσεις και κατηγορίες που έχουν ήδη εκτεθεί σε προηγούμενα έργα.

II.

Το καθήκον μου σε αυτήν την εισαγωγή είναι, σε γενικές γραμμές, φυσικά, να σταθώ στον περίεργο μαρξισμό του Amin και στη συμβολή του στο σύστημα ιδεών που πηγάζει από τον Μαρξ. Και να λογοδοτήσει για την πραγματική ιστορία της πολιτικής του στράτευσης ως μιας πρωτότυπης, αυθεντικής συμβολής στο εγχείρημα της ανθρώπινης χειραφέτησης που ονομάζουμε σοσιαλισμό, πρωτίστως για τους λαούς και για τις υποδεέστερες τάξεις των περιφερειών του κόσμου.

Ειδικότερα, θα υπενθυμίσω κάποια αποσπάσματα και κάποιες εξελίξεις που θεωρώ σημαντικές οι οποίες περιέχονται στην παρούσα εργασία.

III.

Η πρώτη κίνηση είναι πάντα μια ηθική κίνηση, μια δεοντολογική επιλογή, μια επιλογή πλευράς. Αυτό ισχύει για όλους στη ζωή, αλλά είναι πάνω απ’ όλα για εκείνους που δεν είναι ικανοποιημένοι με την κατάσταση των πραγμάτων και πρόκειται να δεσμευτούν να την αλλάξουν. Το αγόρι Amin προέρχεται από ένα σχετικά προνομιακό οικογενειακό και κοινωνικό υπόβαθρο, όχι πλούσιο, αλλά ευκατάστατο.

Στην πραγματικότητα μιας φτωχής Αιγύπτου, κάτω από ένα βρετανικό προτεκτοράτο, το όραμα των παιδιών και των συνομηλίκων που καταδικάστηκαν στη φτώχεια δεν τον άφησε αδιάφορο. Στο γαλλικό γυμνάσιο όπου φοιτά οι μισοί μαθητές δηλώνουν «εθνικιστές» και οι μισοί «κομμουνιστές». Με προφανή πολύ ασαφή ιδέα για το τι σημαίνει και τι συνεπάγεται αυτό. Στα 15 του διάβασε το Κομμουνιστικό Μανιφέστο και στα 18 του το Κεφάλαιο, αλλά τώρα βρίσκεται στο Παρίσι για να ολοκληρώσει τις σπουδές του. Εντάχθηκε στο Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα. Ως αιγύπτιος κομμουνιστής αγωνιστής, το 1950 είχε την ευκαιρία να παρακολουθήσει μια άτυπη συνάντηση εκπροσώπων διαφόρων κομμουνιστικών κομμάτων της Ασίας και της Αφρικής.

Αυτοί δεν εμμένουν στη θέση που εκφράστηκε στην έκθεση του Ζντάνοφ του 1948, με την οποία η ΕΣΣΔ του Στάλιν ενέκρινε την οριστική και κωδικοποιημένη, όπως συνηθιζόταν στην κομμουνιστική παγκόσμια ιεραρχία της εποχής, θεωρία για τον κόσμο χωρισμένο σε δύο στρατόπεδα. Στη Δύση, το καπιταλιστικό δυτικό στρατόπεδο, υπό την ηγεσία των Ηπα και προς την Ανατολή, το σοσιαλιστικό ανατολικό στρατόπεδο υπό την ηγεσία της Εσσδ. Αυτή ήταν ωστόσο η σοβιετική αντίδραση στη διακήρυξη του λεγόμενου «ψυχρού πολέμου» που περιέχεται στο Δόγμα Τρούμαν του 1947.

Αυτοί οι κομμουνιστές, σε αντίθεση με τα δυτικά και λατινοαμερικανικά κομμουνιστικά κόμματα, αυστηρής σοβιετικής τήρησης, αντιδρούν και δηλώνουν, έστω και αν όχι δημόσια ακόμη, ότι ο κόσμος στην πραγματικότητα είναι χωρισμένος σε τρεις πόλους, σε τρία στρατόπεδα. Υπάρχει ένα τρίτο στρατόπεδο, ο παγκόσμιος Νότος, στο έλεος της αποικιοκρατίας, της νεοαποικιοκρατίας, του ιμπεριαλισμού. Ένα στρατόπεδο που εμπλέκεται σε αγώνες για να απελευθερωθεί από αυτά τα συστήματα κυριαρχίας και καταπίεσης. Είναι ο λεγόμενος «τρίτος κόσμος», όπως θα τον ονομάσει ο γάλλος κοινωνιολόγος Alfred Sauvy το 1952.

IV.

Η ιστορική καμπή, η ημερομηνία περιοδοποίησης, αντιπροσωπεύεται από τη Διάσκεψη του Μπαντούνγκ στην Ινδονησία τον Απρίλιο του 1955. Η Ινδία του Νεχρού, η Αίγυπτος του Νάσερ, η Ινδονησία του Σουκάρνο, η Γιουγκοσλαβία του Τίτο και πολλές άλλες χώρες, με την έγκριση και τη συμμετοχή της Κίνας και με την παρουσία του Chou En-Lai, εγκαινιάζουν το κίνημα ή την «εποχή του Bandung», με ανανεωμένη ώθηση για αποαποικιοποίηση και αυτόνομη εθνική και λαϊκή ανάπτυξη. Με την επακόλουθη έναρξη του κινήματος των αδέσμευτων χωρών με τη Διάσκεψη του Βελιγραδίου το 1961.

Είναι μια όχι και τόσο γραμμική εποχή, με έντονες αντιφάσεις, αλλά είναι μια νέα διαδικασία σε παγκόσμια κλίμακα. Η Εσσδ και τα κομμουνιστικά κόμματα ευνοούν αυτή τη διαδικασία. Αυτές οι ιστορικές εξελίξεις αλληλεπιδρούν με το ταυτόχρονο θεωρητικό έργο του Amin για τη διδακτορική του διατριβή.

Το ζήτημα στην ατζέντα, το κρίσιμο ερώτημα είναι «γιατί υπάρχει η λεγόμενη υπανάπτυξη;». Η άμεση απάντηση δεν είναι η καθυστέρηση στη γραμμική τροχιά των «σταδίων ανάπτυξης», δεν είναι η έλλειψη ανάπτυξης, θεωρίες της δεκαετίας του ’50 που κατέστησαν τότε συνεπείς από το έργο του Walt W. Rostow το 1960. Το «χάσμα» δεν μπορεί να συμπληρωθεί με κατάλληλες οικονομικές πολιτικές. Η υπανάπτυξη είναι το απαραίτητο, κατοπτρικό και διαλεκτικό προϊόν της ανάπτυξης (ή υπερανάπτυξης, γενικότερα «κακοανάπτυξης», όπως προτιμούσαμε να λέμε εμείς οι «τριτοκοσμικοί», μεταξύ τέλους δεκαετίας του εξήντα και αρχών του εβδομήντα) των κυρίαρχων χωρών του καπιταλιστικού κέντρου. Δεδομένου ότι ο καπιταλισμός είναι ένας ιστορικο-κοινωνικός σχηματισμός που χαρακτηρίζεται από πολωτική και ασύμμετρη ανάπτυξη με παγκόσμια κλίση.

Τα διαλεκτικά ζευγάρια Βορράς-Νότος, Κέντρο-Περιφέρεια, Ανάπτυξη-Υπανάπτυξη είναι το κλειδί για να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί πραγματικά ο καπιταλισμός, πώς λειτουργεί ο κόσμος. Όλα αυτά θα εισρεύσουν στο πρώτο συστηματικό έργο του Amin η Συσσώρευση, L’accumulazione σε παγκόσμια κλίμακα. Κριτική της υπανάπτυξης του 1970 και ακόμη πιο αυστηρά, από θεωρητική σκοπιά, στο επόμενο έργο του 1973 Η άνιση ανάπτυξη, Lo sviluppo ineguale.

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος