Νερούδα Εκείνα τα φιλιά που δεν δόθηκαν

02/11/2015

Pablo Neruda

ΔΥΟ Η ΤΡΕΙΣ ΜΕΡΕΣ ΠΡΙΝ ΠΕΘΆΝΕΙ, ο Pablo Neruda έγραψε το τελευταίο ποίημά του, το πιο βίαιο δημιούργημα που ένας πολύ διάσημος ποιητής και βραβείο  Nobel εξαπέλυσε ποτέ ενάντια κάποιου, λίγες ημέρες μετά το πραξικόπημα του Pinochet του ‘73, όταν τα αεροπλάνα είχαν βομβαρδίσει την Moneda και οι στρατιωτικοί είχαν σφαγιάσει τον πρόεδρο Allende διοχετεύοντας τον θάνατό του σαν αυτοκτονία.

Το ποίημα του  Neruda έλεγε: “ Nixon, Frei και Pinochet / μέχρι σήμερα, μέχρι αυτό τον πικρό / μήνα του σεπτεμβρίου / του έτους 1973, με  Bordaberry, Garrastuzu και Banzer, / αχόρταγες ύαινες (…) σατράπες χίλιες φορές ξεπουλημένους / και προδότες, ενθουσιασμένους / από τους λύκους της New York, πεινασμένες μηχανές βασάνων, βαμμένες απ’ την θυσία / από τους μαρτυρικούς λαούς τους,  έμποροι πουτάνες/ του ψωμιού και του αέρα της Αμερικής / οχετοί, δήμιοι, αγέλη / μαστροπών πορνείων, δίχως άλλο νόμο απ’ το βασανιστήριο / και την πείνα απογοήτευσης του λαού ”.

Η κηδεία του ποιητή ήταν η πρώτη πράξη αντίστασης στο νέο καθεστώς. Είναι μια σκηνή που διηγήθηκα πολλές φορές και δεν θέλω να επαναλάβω. Κανείς εκείνη την στιγμή δεν σκέπτονταν πως ο  Pablo Neruda είχε δολοφονηθεί στο νοσοκομείο του Santiago, όπου είχε διακομιστεί, με θανατηφόρο ένεση.

Ήταν άρρωστος με καρκίνο και θα είχε πεθάνει έτσι κι αλλιώς λίγους μήνες αργότερα. Όταν όμως πήγα να διαβάσω ξανά τις λεπτομέρειες του θανάτου του García Lorca, μεγάλου φίλου του, στην πανέμορφη βιογραφία του Ian Gibson, αντιλήφθηκα ένα ανησυχητικό παράλληλο.

Ο Lorca μεταφέρθηκε λίγα χιλιόμετρα έξω από την Granada και δολοφονήθηκε σαν το σκυλί σε έναν λάκκο μαζί με άλλους αιχμαλώτους, όχι σαν άνθρωπος της αριστεράς ή ομοφυλόφιλος, όπως λέγονταν εκείνους τους καιρούς  (ο πιθανός φυσικός δράστης του εγκλήματος, Juan Luis Trescastro de Medina, υπερηφανεύονταν πως τον είχε πυροβολήσει δυο φορές χαμηλά στην πλάτη του διότι ήταν ένας “ maricon ”).

Δεν τον σκότωσαν οι άνδρες της falange, αλλά οι αντιδραστικοί καθολικοί που δεν του συγχώρεσαν ποτέ ένα άρθρο, που εμφανίστηκε στην κυριότερη εφημερίδα της Granada, στο οποίο ο ποιητής αποκαλούσε και χαρακτήριζε τους αστούς της πόλης τους πιο άθλιους της Ευρώπης. Δεν ήταν κάτι που οι σύμμαχοι των φρανκιστών μπορούσαν να ανεχθούν, γράφει ο STEFANO MALATESTA,  στην La Repubblica.

ο Pablo Neruda, ανάμεσα σε αυτούς που θεωρήθηκαν μεγάλοι ποιητές,  υπήρξε ο πιο δημοφιλής όλων ακόμη και έξω από την χώρα του. Μέχρι και τα άτομα που δεν έχουν μεγάλη σχέση με την κουλτούρα, εάν τους ζητηθεί να δώσουν ένα όνομα ποιητή θα πουν Neruda.

Οι νέοι κάτω από τα είκοσι χρόνια μάθαιναν τα ποιήματά του από μνήμης διότι ήταν εύκολο να τα απομνημονεύσουν, κατείχαν έναν όμορφο ρυθμό και όταν τα ψιθύριζαν στα αυτιά των κοριτσιών υπόσχονταν ένα σίγουρο αποτέλεσμα.

Κάποιοι στίχοι του έμοιαζαν στα “ piropos ”, εκείνα τα γλυκόλογα καταρράκτες που μουρμουρίζεις για να ρίξεις τα κορίτσια με τις πιο φανταστικές μεταφορές και τις πιο ευρηματικές εικόνες. Χαρακτηρίστηκαν αυτοί οι στίχοι barocchi, ένας όρος passpartout, ή καλύτερα μια κοινοτοπία, που μεταχειρίστηκαν οι αγγλοσάξονες κριτικοί με κάποιαν υπογράμμιση περιφρόνησης για να δείξουν όλο εκείνο που είναι ισπανικό και παρακμιακό.

Όμως ο Pablo υπήρξε επίσης ένας συγγραφέας εναλλακτικός, που άλλαζε συνεχώς θέματα και τρόπους γραφής. Άλλοι στίχοι του είναι ελαφρύτεροι, σουρεαλιστικού είδους, και δίδουν στην αισθησιακή και σαρκική σύνθεση μια κομψότητα και ελαστικότητα εξαιρετικές: “ Κοντά/ στο μικρό σου αυτάκι/ ή στο μέτωπο/ σκύβω, καρφώνομαι/ η μύτη ανάμεσα στα μαλλιά (…) και το αφρώδες σου στόμα/ αφέθηκα/ το χέρι μου/μυρωδιά από μελάνι και από ξύλο ”.

Ένα παρόμοιο ήχο τον ξαναβρίσκουμε σε εκείνα, μέχρι τώρα αδημοσίευτα, που δημοσιεύτηκαν σε αυτές τις σελίδες και ξέφυγαν από την αναθεώρηση της Matilde Urrutia, γυναίκας του. Μα σε άλλες συνθέσεις περνά ακριβώς στην αντίθετη πλευρά, εκείνη της ενατένισης του θανάτου και του επικείμενου τέλους.

Το ’35, όταν πήγε στην Ισπανία για πρώτη φορά προσκεκλημένος από την Σχολή των Γραμμάτων του Πανεπιστημίου της Madrid, παρουσιάστηκε από τον García Lorca με αυτά τα λόγια: «ο Pablo είναι πιο κοντά στον θάνατο απ’ ότι στην φιλοσοφία, κοντύτερα στον πόνο απ΄ ότι στην εξυπνάδα, κοντύτερα στο αίμα απ’ ότι στο μελάνι».

Είναι αλήθεια. ο Neruda είχε ένα μακρύ βλέμμα που στόχευε επάνω σε όλα αυτά στα οποία ήταν καταδικασμένος, μια βαθιά στάση μελέτης όλων όσων βρίσκονται στην πλευρά του αντίο, όπως έλεγε ο Theodor Adorno μιλώντας για τις συμφωνίες του  Mahaler.

Είχε γεννηθεί στο Temuco, ένα χωριουδάκι στα Νότια της Χιλής, κρυμμένο σε εκείνες τις κοιλάδες που κατεβαίνουν προς την περιοχή της θάλασσας με τα περισσότερα ψάρια στον κόσμο, που διασχίζεται από το παγωμένο ρεύμα του Humbold.

Ήταν περιοχές που ανήκαν στους αραουκανούς, μεγάλο λαό πολεμιστή, τους μοναδικούς  indios που στάθηκαν ικανοί να σταματήσουν τους ισπανούς “ tercios ” που οδηγούσε ο κατακτητής Valdivia και να τους νικήσουν.

Σε αυτό το μέρος όπου πάντα βρέχει, δεν υπήρχαν και πολλά πράγματα να κάνεις και μπορούσες να πεθάνεις ίσως και από την ανία. Όμως ο νεαρός  Neruda περνούσε πολύ απ’ τον καιρό του γράφοντας στίχους, μαγεμένος από τον θόρυβο που έκαναν οι στάλες στις σκεπές από κυματισμένη λαμαρίνα.

Μια παρόμοια αίσθηση την είχε επίσης ένας άλλος καλλιτέχνης, διάσημος τουλάχιστον όσο ο  Neruda, της ίδιας εποχής. Ονομάζονταν Cole Porter, ήταν ένας μεγάλος συνθέτης. Στο πιο σπουδαίο του τραγούδι, Night and day , ακούγεται το κουδούνισμα από τις σταγόνες της βροχής.

Ο Pablo λάτρευε το χωριό του που μια αγγλίδα ιστορικός χαρακτήρισε το λεπτό χωριό, με μιαν ακτή να την χτυπούν κύματα τεράστια που προέρχονταν από την άλλη πλευρά του πλανήτη και που είχαν διασχίσει όλον τον Ειρηνικό ωκεανό για δέκα χιλιάδες χιλιόμετρα δίχως να συναντήσουν εμπόδια.

Τα αφιερωμένα στον ωκεανό ποιήματα είναι από τα ωραιότερα που έγραψε ποτέ και όταν ήταν νέος έλεγε πάντα πως ήθελε ένα σπίτι μπροστά στην θάλασσα.  Έχτισε ένα σχεδιασμένο σαν μια βάρκα, στην κορυφή των αμμόλοφων, με τρόπο τέτοιο ώστε να δίνει την εντύπωση πως είχε παρασυρθεί εκεί από τα κύματα σαν να είχε ναυαγήσει.

Η τοποθεσία ονομάζονταν Isla Negra και πολλοί πιστεύουν πως πρόκειται για νησί ενώ είναι μια baia στα νότια του Valparaíso. Όταν πήγα εκεί, τον σεπτέμβρη του 1973, το σπίτι είχε καταστραφεί από τους αστυνομικούς του Pinochet και είχαν κλαπεί οι υπέροχες συλλογές από κοχύλια και ακρόπρωρα.

Η κυβέρνηση του Santiago αντιλήφθηκε το λάθος που διαπράχθηκε όταν στις εφημερίδες εμφανίστηκε η φράση, που στην συνέχεια έγινε διάσημη και είχε διατυπωθεί από τον ίδιο τον Neruda ακριβώς για να εμποδίσει την καταστροφή, “Εδώ σαν εχθρό έχετε μόνο την ποίηση”.

Θα είχε θελήσει να θαφτεί εκεί — “ frente al mar que conozco ” — όμως ο Pinochet του αρνήθηκε και αυτή την μικρή του βούληση και υπήρξε δυνατό να γίνει μόνον όταν εκδιώχθηκε ο δικτάτορας. Εκεί τώρα αναπαύεται, δίπλα στην γυναίκα του.

Εάν περάσετε από εκείνα τα μέρη να πάτε στην Isla Negra. Φτιάχτηκε όταν ο  Pablo και οι φίλοι του πήγαιναν στις πορείες φωνάζοντας πως η ενωμένη αριστερά δεν θα νικηθεί ποτέ, “ la isqierda unida jamas sera vencida ”. Από τότε η αριστερά ηττήθηκε αναρίθμητες φορές, όμως η τοποθεσία είναι πολύ υποβλητική και θυμίζει τον ποιητή μας σαν κανένα άλλο μέρος στον κόσμο.

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος micciacorta