Για τον Murray Bookchin, εκατό χρόνια από την γέννηση του (και δεκαπέντε από τον θάνατο του)

Murray Bookchin: L’ecologia della libertà–Η οικολογία της ελευθερίας, elèuthera, Milano 2020 (πρώτη έκδοση 1988), σελ. 560, 24,00 ευρώ και Per una società ecologica–για μια οικολογική κοινωνία, elèuthera, Milano 2021 (πρώτη έκδοση 1989), σελ. 240, 18,00 ευρώ

Έγραφε ο Murray Bookchin στην εισαγωγή του στο Για μια οικολογική κοινωνία: «Οι θεμελιώδεις ιδέες που έχω αναπτύξει σε όλα σχεδόν τα γραπτά μου μπορούν να αναχθούν στην ιδέα ότι το μεγαλύτερο μέρος από τα οικολογικά μας προβλήματα έχει τις ρίζες του σε κοινωνικά προβλήματα και ότι η τρέχουσα δυσαρμονία μεταξύ της ανθρωπότητας και της φύσης μπορεί ουσιαστικά να εντοπιστεί στις κοινωνικές συγκρούσεις».

Αυτές οι λίγες γραμμές, μας λέει ο Sandro Moiso, θα ήταν αρκετές για να κατανοήσουμε τη σημασία και την κεντρικότητα του συγγραφέα και αναρχικού αγωνιστή από τις ηνωμένες πολιτείες μέσα στο πλαίσιο του ευρύτερου προβληματισμού σχετικά με τα κοινωνικά κινήματα, και αυτού που τα κάνει πρωταγωνιστές και στην υπεράσπιση του περιβάλλοντος και των άλλων ειδών, που έλαβε χώρα κατά τη διάρκεια των τελευταίων τριάντα έως σαράντα χρόνων.

Με την ευκαιρία των εκατό χρόνων από τη γέννησή του, ο εκδοτικός οίκος elèuthera αποφάσισε να ανατυπώσει δύο από τα σημαντικότερα έργα του, τα οποία είχαν εκδοθεί προηγουμένως από τον ίδιο.

Δεν υπάρχει ποτέ στον Bookchin η αναζήτηση μιας υποτιθέμενης και μυθικής χρυσής εποχής στην οποία να τοποθετήσουμε ένα χαμένο παράδεισο, πιθανώς δεν υπήρχε ποτέ στην ιστορία του είδους μας όταν εμφανίστηκε στον πλανήτη που μας φιλοξενεί, αλλά μάλλον μια σαφής αναζήτηση για τα αίτια που το εμπόδισαν να δημιουργήσει μια πιο ισορροπημένη σχέση με το περιβάλλον και τους πόρους του, κυρίως ξεκινώντας από την έλευση της καπιταλιστικής κοινωνίας ή ακόμη νωρίτερα, πιο απλά, από αυτήν που χωρίζεται σε τάξεις, με στόχο τη συνειδητή και συλλογική υπέρβαση αυτού που ακόμη μας χωρίζει από το δικό μας να είμαστε φύση.

Συνεχίζοντας με τα ίδια του τα λόγια:

Δεν πιστεύω ότι μπορούμε να φθάσουμε σε μια ισορροπία ανάμεσα στην ανθρωπότητα και τη φύση εάν δεν βρεθεί μια νέα ισορροπία – βασισμένη στην ελευθερία από την κυριαρχία και από την ιεραρχία – στην κοινωνία.

Στην πραγματικότητα, ονόμασα αυτή τη νέα υποθετική κοινωνία οικολογική και χαρακτήρισα τη σκέψη μου ως κοινωνική οικολογία. Η κοινωνική οικολογία δεν είναι ούτε ανθρώπινη οικολογία ούτε βαθιά οικολογία, όροι και έννοιες που τείνουν να εκτρέψουν την προσοχή μας από τις κοινωνικές πτυχές της τρέχουσας οικολογικής κρίσης.

Είναι απαραίτητο να αντιμετωπίσουμε τίμια το γεγονός ότι, εάν δεν μετασχηματίσουμε την κοινωνία με ελευθεριακή έννοια, οι συμπεριφορές και οι θεσμοί που μας οδηγούν τρελά προς την οικολογική καταστροφή θα συνεχίσουν να λειτουργούν, παρά όλες τις προσπάθειες που καταβάλλονται στο πεδίο για τη μεταρρύθμιση του κυρίαρχου κοινωνικού συστήματος 1.

Λέξεις που αποδεικνύονται ακόμη πιο προφητικές σήμερα, σε μια εποχή που η πανδημία Covid-19 έφερε βίαια στο προσκήνιο το θέμα της σχέσης του είδους με το περιβάλλον που έχει δημιουργήσει ξανά μέσω του κυρίαρχου τρόπου παραγωγής και με όλες τις άλλες μορφές ζωής (συμπεριλαμβανομένων των ιών).

Ιδέες που, έμμεσα, έγιναν δεκτές και στο κείμενο που συνόδευε την πρόσκληση για την ηλεκτρονική συνέλευση του Rise Up 4 Climate Change, η οποία είχε προγραμματιστεί για τις 7 μαρτίου φέτος

Ιδέες, πρέπει να ειπωθεί, που σήμερα πρέπει να ανακαλύψουμε εκ νέου λόγω ενός μαρξισμού ο οποίος, τυφλωμένος από την ιδέα της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων, μπόρεσε να τις αφήσει στην άκρη και να τις αφαιρέσει, για σχεδόν ολόκληρο τον περασμένο αιώνα, από το πολιτικό και ιδεολογικό του μονοπάτι, εκτός από μερικές πολύ σπάνιες περιπτώσεις μέσα στην Κομμουνιστική Αριστερά, αλλά που υπήρχαν ήδη στο πρώιμο έργο του Μαρξ (ειδικά στα οικονομικά-φιλοσοφικά Χειρόγραφα του 1844).

Μπορεί να φαίνεται εδώ εκτός τόπου να επαναφέρουμε την κουβέντα για τον μαρξισμό και τον νεαρό Μαρξ στο εσωτερικό της μνήμης ενός από τους σημαντικότερους στοχαστές του σύγχρονου αναρχισμού, αλλά είναι επίσης απαραίτητο να υπενθυμίσουμε στους αναγνώστες ότι ο Murray Bookchin είχε την ευκαιρία να διασχίσει ως ριζοσπαστικός κριτικός σχεδόν ολόκληρη τη δεκαετία του ‘900, αντιμετωπίζοντας τις κύριες ιδεολογίες του εργατικού κινήματος και στρατευμένος μέσα στα δύο κύρια ρεύματά του, τον μαρξισμό και τον αναρχισμό, σε διαφορετικές περιόδους της ζωής του.

Ίσως να είναι αυτός ο δρόμος που σηματοδοτεί τη διαφορά του προβληματισμού του σχετικά με τη σχέση ανθρώπου και φύσης από εκείνον ενός άλλου σημαντικού εκφραστή του σύγχρονου αναρχισμού, του John Zerzan, θεωρητικού του πριμιτιβισμού.

Ενώ, στην πραγματικότητα, η κοινωνική οικολογία του Bookchin αποτελεί ένα πρώτο σημείο άφιξης μιας εξέλιξης του είδους, όχι μόνο βιολογικής ή τεχνολογικής αλλά πάνω απ’ όλα πολιτικής, που προορίζεται να βελτιώσει τη ζωή του χωρίς να εγκαταλείψει τα πιο σημαντικά αποτελέσματα της γνώσης που αποκτήθηκε σε προηγούμενες εποχές, για τον δεύτερο είναι ζήτημα εγκατάλειψης tout court του πολιτισμού για την επιστροφή στις πρωτόγονες ρίζες της ανθρώπινης κοινωνίας στην οποία το είδος αναμειγνύονταν με τα άλλα, χωρίς καμία πολιτιστική και κοινωνική διαχωριστική γραμμή.

Η απόσταση μεταξύ των δύο στοχαστών, ωστόσο, είναι μικρότερη από ό, τι θα μπορούσε κανείς να υποθέσει στην αρχή, όπως αποδεικνύεται από τις ερωτήσεις και τις προτάσεις που έθεσε ο Bookchin στη βάση του δικού του Για μια οικολογική κοινωνία, που εξακολουθούν να είναι εξαιρετικά επίκαιρες και σχετικές:

Το γενικό συμφέρον που πρέπει να βρίσκεται στη βάση του νέου ελευθεριακού προγράμματος πρέπει να αναδιατυπωθεί λαμβάνοντας υπόψη εκείνο που αντιθέτως είναι το όριο του καπιταλισμού: το οικολογικό όριο που ο φυσικός κόσμος αντιπαραθέτει στην ανεξέλεγκτη ανάπτυξη.

Και αν αυτό το γενικό συμφέρον μπορεί να ενσαρκωθεί σε μια μη ιεραρχική απαίτηση, αυτή είναι η γυναικεία απαίτηση μιας ουσιαστικής ισότητας των άνισων, η οποία επεκτείνει τα ιδανικά της ελευθερίας.

Το ερώτημα είναι εάν τα οικολογικά και φεμινιστικά κινήματα θα είναι σε θέση να γίνουν διερμηνείς αυτής της ιστορικής πρόκλησης. Με άλλα λόγια, εάν θα μπορέσουν να επεκταθούν για να γίνουν ένα κοινωνικό κίνημα, δίνοντας ζωή σε μια ελευθεριακή Νέα Αριστερά που να μιλά για ένα γενικό ανθρώπινο συμφέρον, ή αν, αντίθετα, θα κατακερματιστούν σε μια πληθώρα ειδικότερων συμφερόντων αφιερωμένων στον ρεφορμιστικό κοινοβουλευτισμό, στον μυστικισμό με τις διάφορες μορφές του, στον σεξουαλικό σοβινισμό.

Τέλος, όποια και αν ήταν η προοπτική που προέδρευε στην οικοδόμηση μιας ελεύθερης και οικολογικής κοινωνίας στο παρελθόν, είναι βέβαιο ότι σήμερα αυτή η κοινωνία δεν θα μπορεί να οικοδομηθεί εάν η ανθρωπότητα δεν εγκαταλείψει την αστική έννοια της αφθονίας και αυτό επειδή η αφθονία είναι προσιτή σε όλους. Δεν ζούμε πλέον σε έναν κόσμο που εκτιμά περισσότερο το δώρο της συσσώρευσης πλούτου, ή όπου υπάρχουν ηθικοί περιορισμοί που περιορίζουν την ανάπτυξη.

Ο καπιταλισμός έχει διαστρεβλώσει τις αξίες του αρχαίου κόσμου σε τέτοιο βαθμό που μόνο η προοπτική της αφθονίας μπορεί να εξαλείψει την παράλογη κατανάλωση και ταυτόχρονα την αίσθηση της έλλειψης που υπάρχει μεταξύ των λιγότερο προνομιούχων τάξεων […] Αντιμετωπίζουμε όχι μόνο την ανάγκη να βελτιώσουμε την κοινωνία, ή να την αλλάξουμε, αλλά την ανάγκη να την ξαναχτίσουμε.

Οι οικολογικές κρίσεις που πρέπει να αντιμετωπίσουμε και οι κοινωνικές συγκρούσεις που μας έχουν κατακλύσει (και που μετέτρεψαν τον εικοστό αιώνα στον πιο αιματηρό αιώνα της ιστορίας) μπορούν να επιλυθούν μόνο εάν αναγνωρίζουμε ότι αυτό που αμφισβητείται εδώ είναι ο κυρίαρχος πολιτισμός και όχι απλά μια άσχημα οργανωμένη κοινωνική τάξη 2.

Και στο κείμενό του «Η οικολογία της ελευθερίας» ο Bookchin είχε αναπτύξει, χωρίς διαλείμματα και αντιφάσεις, τον προβληματισμό σχετικά με τη σχέση που διατρέχει μεταξύ καπιταλιστικής ανάπτυξης, ιδιωτικής οικειοποίησης του κοινωνικού πλούτου και της γης, εξουσίας, πολιτικών ιεραρχιών, φύλου και εθνικότητας και την περιβαλλοντική (και κοινωνική) καταστροφή που φαίνεται να περιμένει το είδος μας στο άμεσο μέλλον.

Δεν είναι πλέον δυνατό σήμερα να θεωρούμε τα οικολογικά προβλήματα ως λιγότερο σημαντικά, περιθωριακά, «αστικά».

Τα δεδομένα σχετικά με την πλανητική αύξηση των θερμοκρασιών λόγω του αυξανόμενου ρυθμού διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα (το λεγόμενο φαινόμενο του θερμοκηπίου) […] και τη μαζική ρύπανση των ωκεανών, του αέρα, του νερού και των τροφίμων, η εκτεταμένη καταστροφή των δασών από όξινη βροχή και τις παράλογες αποψιλώσεις, η διάδοση ραδιενεργών υλικών κατά μήκος της τροφικής αλυσίδας … όλα αυτά έχουν δώσει στην οικολογία μια σημασία που δεν είχε ποτέ στο παρελθόν.

Η σημερινή κοινωνία βλάπτει τον πλανήτη σε τέτοιο βαθμό που υπερβαίνει τις δυνατότητες αυτοθεραπείας του. Πλησιάζουμε όλο και περισσότερο στην στιγμή που ο πλανήτης δεν θα είναι πλέον σε θέση να διατηρήσει το ανθρώπινο είδος και τις περίπλοκες μη ανθρώπινες μορφές ζωής που έχουν αναπτυχθεί για δισεκατομμύρια χρόνια οργανικής εξέλιξης.

Τώρα, αντιμέτωποι με αυτό το καταστροφικό σενάριο, υπάρχει ο κίνδυνος (κρίνοντας από τις τάσεις που βρίσκονται σε εξέλιξη στη Βόρεια Αμερική και σε ορισμένες χώρες της δυτικής Ευρώπης) να στραφούμε να αντιμετωπίσουμε τα συμπτώματα και όχι τα αίτια, οι οικολογικά στρατευμένοι άνθρωποι να αναζητήσουν καλλυντικές λύσεις μάλλον, παρά μόνιμες απαντήσεις.

Φυσικά, η ανάπτυξη των πράσινων κινημάτων σε όλο τον κόσμο, συμπεριλαμβανομένου του Τρίτου Κόσμου, μαρτυρεί την ύπαρξη μιας νέας ώθησης για την κατάλληλη αντιμετώπιση της οικολογικής καταστροφής.

Όμως αυτό που γίνεται όλο και πιο ξεκάθαρο είναι ότι το να δοθεί »ώθηση» σίγουρα δεν είναι αρκετό».

Όσο σημαντικό κι είναι να σταματήσει η κατασκευή νέων πυρηνικών σταθμών, αυτοκινητοδρόμων, μεγάλων αστικών οικισμών ή να απαγορευθεί η χρήση θανατηφόρων χημικών ουσιών στη γεωργία και τη βιομηχανία τροφίμων, πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι οι δυνάμεις που οδηγούν την κοινωνία προς την πλανητική καταστροφή έχουν τις ρίζες τους σε μια εμπορευματική οικονομία στην οποία ή «αυξάνουμε ή πεθαίνουμε», σε έναν τρόπο παραγωγής που πρέπει να επεκταθεί ως ανταγωνιστικό σύστημα.

Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι ένα απλό ζήτημα «ηθικής», «ψυχολογίας», «λαιμαργίας», »απληστίας». Δεδομένου ενός ανταγωνιστικού κόσμου […] όπου κάθε επιχείρηση πρέπει να επεκταθεί σε ένα επιχειρηματικό περιβάλλον σκύλος-τρώει-σκύλο, η απεριόριστη ανάπτυξη είναι αναπόφευκτη. Αποκτά αυτή την αναξιοπιστία, την επιμονή μιας φυσικής νομοθεσίας που λειτουργεί ανεξάρτητα από τις ατομικές προθέσεις, από τις ψυχολογικές τάσεις, από τις ηθικές εκτιμήσεις 3.

Θα ήταν αρκετό να προσθέσουμε, στον κατάλογο που έκανε ο Bookchin, το ηλεκτρικό αυτοκίνητο και την υπερβολική χρήση φαρμάκων και εμβολίων, στο όνομα μιας επιστήμης που υποτάσσεται πλήρως στις ανάγκες της αγοράς και μιας ιατρικής αφιερωμένης σχεδόν αποκλειστικά στη θεραπεία των συμπτωμάτων και όχι των αιτιών της νόσου, για την ολοκλήρωση και την ενημέρωση του πλαισίου αναφοράς.

Όμως αυτό που έχει αναφερθεί μέχρι στιγμής καταδεικνύει κυρίως την εξαιρετική επικαιρότητα και χρησιμότητα της σκέψης του αμερικανού αναρχικού στο πλαίσιο του προβληματισμού και της δράσης που απαιτείται για την τροποποίηση των συνθηκών των τρεχουσών ταξικών σχέσεων στο είδος μας, και της σχέσης μεταξύ αυτού και των άλλων όπως επίσης και του γύρω κόσμου. Τόσο ώστε να μπορούμε, ξανά και ξανά, να αναφωνήσουμε: Σύντροφος Bookchin, παρών!

N.B.
Για την εκατονταετία του Bookchin, το Αρχείο Pinelli έχει δημιουργήσει αυτό το βίντεο, questo video.
________________________________________
1. Murray Bookchin, Perché ho scritto questo libro, εισαγωγή στο Per una società ecologica, elèuthera, Milano 2021, σελ.7-8
2. Murray Bookchin, Per una società ecologica, σελ. 196-197
3. Murray Bookchin, Πρόλογος στην ιταλική έκδοση (1988) του L’ecologia della libertà, elèuthera, Milano 2020, pp. 7-8

Μιχάλης ‘Μίκης’ Μαυρόπουλος