Ποια είναι η διαφορά μεταξύ ελπίδας και επιθυμίας; Γιατί η ελπίδα δεν έχει καμία σχέση με την αισιοδοξία; Η απελπισία είναι πράγμα του μυαλού ή της καρδιάς; Μπορούμε να μάθουμε να σκεφτόμαστε την ελπίδα σε αυτήν την οδυνηρή, αγχώδη εποχή;
Υπάρχει μια σχέση μεταξύ αυτού που έκανε μια μέρα του 1955 η Ρόζα Παρκς και της ελπίδας; Είμαστε ικανοί να αναζητούμε στιγμές νοήματος και χαράς ακόμα και μες το σκοτάδι; Μια παρέμβαση του Franco Berardi Bifo μας βοηθά να κρατήσουμε ανοιχτά πολλά ερωτήματα, γράφει ο Gianluca Carmosino, 25 Mαρτίου 2025
Πριν από μερικά χρόνια, αυτό που είναι τώρα το αλληλέγγυο Δίκτυο βεζουβίου, Rete vesuviana solidale, πήρε ένα μουντό αχρησιμοποίητο δωμάτιο και τον εξωτερικό χώρο μπροστά από τον σταθμό Scisciano (στη βορειοανατολική περιοχή της Νάπολης που ξεκινά από τα σύνορα της πρωτεύουσας και εκτείνεται μέχρι τις επαρχίες της Caserta, Avellino και Salerno), για να τους μετατρέψει σε χώρους κοινωνικών σχέσεων.
Συχνά είναι φοιτητές και φοιτήτριες που συχνάζουν για να στοχαστούν σχετικά με τον αντιρατσισμό antirazzismo και να τους κάνει όλο και πιο φιλόξενους. Υπάρχει ελπίδα, θα έλεγε ο Mario Lodi
Ανάμεσα στα πολυάριθμα σχόλια για το άρθρο, που δημοσιεύτηκε το σάββατο 22 μαρτίου, πώς μπόρεσα να σκεφτώ να είμαι φιλοευρωπαϊστής; Come ho potuto pensare di essere europeista? του Franco Berardi Bifo, υπάρχει και εκείνο του Giulio Marchesini που αναρωτιέται πώς ο Bifo μπόρεσε να ενταχθεί στην καμπάνια Ξεκινώντας από την ελπίδα και όχι από τον φόβο Partire dalla speranza e non dalla paura.
Αυτή είναι η απάντησή του:
Νιώθω σαν κλέφτης στην εκκλησία, τώρα που με ανακάλυψε ο Τζούλιο Μαρκεζίνι και με κατήγγειλε δημόσια. «Αναρωτιέμαι πώς ο Bifo, αν και διαυγής στην κριτική του ανάλυση για μια εποχή στην οποία δεν ήταν η Ευρώπη που κινούνταν, αλλά μεμονωμένοι ληστρικοί εθνικισμοί, μπόρεσε να συμμετάσχει στην εκστρατεία Ξεκινώντας από την ελπίδα και όχι από τον φόβο. Πού μπορούμε να δούμε ελπίδα στα γραπτά του;» Στην πραγματικότητα, πρέπει να το ομολογήσω: δεν μου αρέσει να μιλάω για ελπίδα, όπως δεν μου αρέσει να μιλάω για πίστη. Επειδή δεν καταλαβαίνω αυτές τις δύο λέξεις, τις θεωρώ κενές, ανόητες, ψεύτικες. Δεν πιστεύω, αλλά σκέφτομαι. Δεν ελπίζω, αλλά προσπαθώ να καταλάβω. Καμία πίστη και καμία ελπίδα. Η ευσπλαχνία… Καταλαβαίνω την ευσπλαχνία. Όντως μπορείτε να την ονομάσετε αλληλεγγύη, στοργή, συμπόνια, ενσυναίσθηση, όπως σας αρέσει. Η ελπίδα όμως; Τι σημαίνει αυτή η λέξη;
Μια μέρα ο Gianluca Carmosino μου ζήτησε να συμμετάσχω στην καμπάνια να Ξεκινήσουμε από την ελπίδα, όχι από τον φόβο, και του είπα ναι, παρόλο που ήξερα ότι έλεγα ψέματα από στοργή, ψευδόμουν ακριβώς από ευσπλαχνία. Αλλά ο Τζούλιο Μαρκεζίνι με έπιασε στα πράσα. Θα με διώξουν από την Comune; Και από εδώ; Γαμώτο! Αλλά σε αυτό το σημείο, δημοσίως καταγγελλόμενος, οφείλω να το ομολογήσω: δεν πιστεύω. Και δεν ελπίζω. Ίσως σήμερα οι χριστιανοί είναι αυτοί που αγαπώ περισσότερο, οι μόνοι που έχουν έναν ισχυρό λόγο να μην ενδίδουν στη φρίκη και τον κυνισμό. Αλλά δεν είμαι σαν αυτούς, γιατί δεν πιστεύω. Είμαι άθεος, αν μπορεί να με συγχωρέσει ο Giulio Marchesini. Είμαι άθεος και υλιστής, και πριν «ελπίσω» έχω ανάγκη να καταλάβω. Θα μου το επιτρέψει ο Giulio Marchesini; Και μπορεί να μου πει γιατί θα έπρεπε να ελπίζω (εγώ που δεν πιστεύω στον Θεό); Υπάρχει μόνο μία πραγματική διαδικασία, στην κοινωνία, στον πολιτισμό, στην πολιτική, που μου επιτρέπει, όπως λέει αυτός, να «ελπίζω»; Είμαι απελπισμένος, αν και αρκετά ευδιάθετος. Γιατί η απόγνωση είναι ένα θέμα του μυαλού-της σκέψης, όχι της καρδιάς. Είμαι απελπισμένος και πεπεισμένος ότι η ιστορία του ανθρώπινου γένους πλησιάζει στο τέλος. Μπορώ να το πω ή πρέπει να ντρέπομαι για αυτό; Πιστεύω ότι η επιστροφή του ναζισμού είναι η απόδειξη του γεγονότος ότι η ανδρική ιστορία έχει επικρατήσει, και στο γυναικείο παραμένει μόνο μία δυνατότητα (όχι μια ελπίδα): να μην αναπαράγει, να μην αναπαράγει το ανθρώπινο γένος. Να τελειώνουμε με την ιστορία. Εξάλλου, μου φαίνεται ότι αυτό κάνουν. Μπορώ να το πω ή πρέπει να κολλήσω στην επίσημη αλήθεια; Ή σε εκείνη που αποκαλύπτεται; Παρεμπιπτόντως: Ο Φραντσέσκο εκπλήσσεται που είμαι ακόμα ζωντανός. Λυπάμαι που πρέπει να του το πω, αλλά ναι. Κουφός, σε κακή κατάσταση, απελπισμένος, αλλά ζωντανός. Καληνύχτα.
Όταν γράψαμε το κείμενο της καμπάνιας Partire dalla speranza e non dalla paura, που απευθύνεται σε όλους όσους γράφουν και διαβάζουν την Comune, ξέραμε ότι δεν θα το μοιράζονταν όλοι, δεν θα συμφωνούσαν όλοι. Ξέραμε επίσης ότι θα υπήρχαν άνθρωποι, όπως ο Φράνκο, των οποίων η συμμετοχή θα προέρχονταν επίσης από στοργή και εκτίμηση. Σας φαίνεται λίγο σε αυτούς τους καιρούς; Επιπλέον, αυτός ο πολύ εύθραυστος χώρος ανεξάρτητης επικοινωνίας που λέγεται Comune, ο οποίος τις τελευταίες μέρες του μαρτίου 2012 δημοσίευσε τα πρώτα του άρθρα, ευτυχώς, δεν είχε ποτέ μια μοναδική γραμμή σύνταξης στην οποία να κολλά: ο πλουραλισμός των απόψεων παραμένει κάτι που πρέπει να διαφυλαχθεί κάτω από την λοξή σκεπή της Comune.
Η εκστρατεία προσανατολίζονταν από δύο βιβλία: το Speranza forza Sociale, Ελπίδα κοινωνική δύναμη (Hermatena), που γεννήθηκε από μια ιδέα του Gustavo Esteva, και το Speranza. In un tempo senza speranza, Ελπίδα. Σε έναν καιρό δίχως ελπίδα (Punto rosso) του John Holloway, που κυκλοφόρησε με διαφορά μερικών μηνών. Την ίδια περίπου εποχή, το Occupare la speranza, Καταλαμβάνοντας την ελπίδα (Castelvecchi) της Marina Garcés έφτασε και αυτό στα βιβλιοπωλεία.
ο Holloway και ο Esteva εξερευνούν την έννοια της ελπίδας με φοβερό τρόπο. Για τον Holloway είναι σημαντικό να ξεκινήσουμε ξανά από έναν μαρξιστή φιλόσοφο όπως ο Ernst Bloch, θεωρητικός της αρχής της ελπίδας: Ο Μπλοχ πρώτα απ’ όλα διαφοροποίησε την «docta spes» [συγκεκριμένη-πραγματική ουτοπία] από το pio desiderio [ουτοπιστική επιθυμία, που δεν κάνει τίποτα για να αλλάξει τον κόσμο. Σήμερα, λέει ο Holloway, η δική μας είναι μια αγωνιώδης ελπίδα για αυτό που συμβαίνει σε κάθε γωνιά του κόσμου, μια ελπίδα επομένως που δεν είναι καθόλου αισιοδοξία. «Παλεύουμε όχι επειδή πιστεύουμε ότι θα νικήσουμε, αλλά επειδή δεν μπορούμε να αποδεχτούμε αυτό που υπάρχει – γράφει ο Holloway – Το να φωνάζουμε ενάντια σε ένα σύστημα που μας απανθρωποποιεί δεν χρειάζεται δικαιολογίες». Ένα εξαιρετικό παράδειγμα ελπίδας, λέει ο Holloway, παραμένει η εξέγερση της Rosa Parks που το 1955 άρχισε να συμπεριφέρεται σαν να μην υπήρχε η ρατσιστική διάκριση. Ο Giorgio Agamben μίλησε πρόσφατα για τη σημασία των «πραγμάτων που δεν είναι εκεί» “cose che ci-non-sono“. Προσθέτει ο Esteva: «Ας υψώσουμε την ελπίδα ψηλά, που δεν είναι, όπως έλεγε ο Βάτσλαβ Χάβελ, η πεποίθηση ότι κάτι θα συμβεί με συγκεκριμένους τρόπους, αλλά μάλλον η πεποίθηση ότι κάτι έχει ένα νόημα, ανεξάρτητα από αυτό που θα συμβεί». Επομένως, το να μάθουμε να ελπίζουμε σημαίνει να ξεκινάμε από «εκεί που είμαστε», από εδώ και τώρα, και όχι από τον φόβο, σημαίνει ότι ο αντικαπιταλισμός είναι ριζωμένος στην καθημερινή ζωή των απλών ανθρώπων περισσότερο από όσο φαίνεται, είναι στο χέρι μας να τον αναγνωρίσουμε και να τον κάνουμε να μεγαλώσει, να αναπτύσσεται.
Τον δεκέμβριο, εμφανίστηκαν ορισμένα από αυτά τα ζητήματα όταν δημοσιεύσαμε ένα άλλο άρθρο του Bifo, Ελπίδα, κατάθλιψη και λιποταξία, Speranza, depressione e diserzione. Στην εισαγωγή μας διαβάζουμε:
Αν οι δημοκρατικοί στις Ηπα και γενικά οι αριστεροί παντού βρίσκονταν στο ύψος των τρομακτικών καιρών που ζούμε, γράφει ο Franco Berardi Bifo, θα έπρεπε να παραδεχτούν ότι οι δεξιές κυβερνήσεις στην εξουσία σε πολλές χώρες με τις συνταγές υπερφιλελευθερισμού και αυταρχισμού τους είναι η συνέπεια πρώτα απ’ όλα της έλλειψης αυτοκριτικής και η εξέλιξη του μετριοπαθούς φιλελευθερισμού που καθοδήγησε τη δράση των κεντροαριστερών κυβερνήσεων εδώ και τριάντα χρόνια. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο όταν οι δημοκρατικοί και η αριστερά σήμερα μιλούν για ελπίδα δεν αξίζουν καμία εμπιστοσύνη. Ο Bifo προσθέτει: «Η ελπίδα δεν είναι ένα επιχείρημα. Είναι μια ψυχική κατάσταση (συχνά παραπλανητική και προάγγελος απογοήτευσης και μνησικακίας), ή είναι μια θεολογική αρετή». Ωστόσο, στην Comune έχουμε από καιρό ανοίξει και προστατεύσει την έννοια της ελπίδας (χάρη, μεταξύ άλλων, στον John Holloway και Gustavo Esteva μα και στην Marina Garcés και τον Giorgio Agamben): γι’ αυτό δεν συμφωνούμε με τον Bifo. Μάθαμε ότι την ελπίδα μπορεί να την σκεπτόμαστε πρώτα από όλα ως αγώνα, ως άρνηση της τάξης των πραγμάτων, ως μια συνεχή αναζήτηση. Επομένως, όχι η ελπίδα-επιθυμία που δεν κάνει τίποτα, και εκ των πραγμάτων αναισθητοποιεί, περιμένοντας καλύτερες στιγμές, αλλά η ελπίδα που πάντα συνεπάγεται το να κάνουμε κάτι, χωρίς να αναθέτουμε, για να αλλάξουμε τον κόσμο, ανεξάρτητα από τα άμεσα αποτελέσματα. Είναι μια ελπίδα που σπρώχνει προς τα έξω, σε αντίθεση με τον φόβο και την αφηρημένη αποκαλυπτική καταστροφολογία που μας κλείνουν μέσα, αλλά είναι επίσης αναπόφευκτα μια αγωνιώδης ελπίδα, όχι μια αισιοδοξία. Στην πραγματικότητα, όταν ο Bifo γράφει «ήρθε η ώρα να το σκάσουμε. Και όταν δραπετεύουμε, δεν ξεφεύγουμε απλά, δεν περιοριζόμαστε σε αυτό, αναζητούμε νέες τεχνικές επιβίωσης, νέες μορφές φιλίας και ερωτισμού…» παίρνει και αυτός τις αποστάσεις από την ιδέα της ελπίδας ως κάτι στατικό και μας βοηθά, για άλλη μια φορά, να κρατήσουμε μαζί αγώνα, κριτική σκέψη και τρυφερότητα
Σχολιάζοντας αυτές τις γραμμές μέσω email, ο John Holloway, μεταξύ άλλων, έγραψε: «Μου αρέσει πολύ να διαβάζω τον Bifo γιατί διεγείρει και προκαλεί, αλλά η ελπίδα δεν είναι η δική του». Εν ολίγοις, ποια ιδέα ελπίδας θέλουμε να προστατεύσουμε (ακόμα και από τους δημοκρατικούς και την αριστερά, για να αναφέρω τον Φράνκο) είναι ξεκάθαρο, όπως και η θέση του Bifo είναι ξεκάθαρη, καθώς στην πραγματικότητα δεν μοιράζεται πάνω απ’ όλα την ελπίδα όπως ορίζεται ως χριστιανική αρετή.
Ίσως έχει δίκιο ο Amador Fernández-Savater, ο οποίος σε ένα πρόσφατο άρθρο αναρωτιέται τι πρέπει να κάνουμε με την απόγνωση cosa dobbiamo farne della disperazione κυρίαρχη σήμερα. Πρέπει να μάθουμε να ανεχόμαστε το κενό, να αποδεχτούμε ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τη σειρά των πραγμάτων, εκτός από εκεί που φτάνουμε με τις σχέσεις μας, αλλά ταυτόχρονα να προσπαθούμε να φέρνουμε έξω από το κενό μια διαφορετική ιδέα ελπίδας, όχι ως αισιοδοξία/ψευδαίσθηση αλλά ως «δραστηριότητα», κάτι που δεν αναθέτει, που δεν περιμένει ένα καλύτερο αύριο, που είναι ικανό να αναζητήσει στιγμές νοήματος και χαράς ακόμη και μες το σκοτάδι.
Παράπλευρη σημείωση. Ο Franco Berardi Bifo δεν έχει αποβληθεί προς το παρόν από την Comune, αλλά θα μπορούσε σύντομα να υποβληθεί σε μια δεύτερη δίκη για υποκίνηση σε λιποταξία diserzione. Ο Giulio Marchesini, μετά από αυτή τη διαμάχη, εντάχθηκε στην εκστρατεία Partire dalla speranza e non dalla paura.
Μιχάλης ‘Μίκε’ Μαυρόπουλος Comune-info
