Πλάτων – Φιλόσοφος και Έρωτας (Μέρος πρώτο): Γράφει ο Βασίλης Τσιάντος

Στο κείμενο αυτό θα κάνουμε μία πρώτη προσέγγιση του ερωτήματος ποιος είναι ο αληθινός φιλόσοφος.

Δεν θα πούμε βέβαια πρωτότυπα πράγματα, αλλά σκέψεις που πηγάζουν από τα κείμενα του Πλάτωνα, και κυρίως το «Συμπόσιο» και την «Πολιτεία». Πρόκειται για δύο από τα κλασσικά έργα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, και όχι μόνο. Ένα δεύτερο ερώτημα θα είναι ποια η σχέση του φιλοσόφου με τον Έρωτα. Το θέμα είναι αρκετά ευρύ και δεν εξαντλείται στο πλαίσιο ενός κειμένου. Θα μπορούσε κάλλιστα να καλύψει τις σελίδες ενός ολόκληρου βιβλίου. Εμείς εδώ θα κάνουμε μία αφόρμηση.

Στο «Συμπόσιο» του Πλάτωνος, ο Παυσανίας προτείνει, ο Αριστοφάνης συμφωνεί («καὶ γὰρ αὐτός εἰμι τῶν χθὲς βεβαπτισμένων») και  οι συνδαιτημόνες αποφασίζουν να μην πιούν όπως ήπιαν την προηγούμενη ημέρα, αλλά με «ραστώνη» («παρασκευάσασθαι ῥᾳστώνην τινὰ τῆς πόσεως»), δηλαδή με «ρέγουλα». Έτσι, η οινοποσία και η συζήτηση επί του θέματος, το οποίο είναι περί Έρωτος, κυλά πιο ήρεμα. Αποφασίζουν να πλέξουν το εγκώμιο του Έρωτα, ξεκινώντας από τον νεότερο, το Φαίδρο, που κάθεται προς τα δεξιά. Ακολουθούν οι, Παυσανίας, Ερυξίμαχος, Αριστοφάνης, Αγάθωνας και τέλος ο λόγος της Διοτίμας. Κλείνει τον διάλογο ο Αλκιβιάδης, ο οποίος πλέκει το εγκώμιο του Σωκράτη, που είναι το δεύτερο θέμα του «Συμποσίου». Στους πέντε πρώτους λόγους προετοιμάζεται το έδαφος για να ακολουθήσει ο μύθος της Διοτίμας, μάντισσας και ιέρειας της Μαντινείας, η οποία ήταν η δασκάλα του Σωκράτη «περί τα ερωτικά», τα οποία ισχυριζόταν ο Σωκράτης ότι είναι τα μόνα που γνώριζε (λόγω της μαθητείας του δίπλα στην Διοτίμα)! Ο λόγος της Διοτίμας ανεβάζει επίπεδο στην συζήτηση και μπαίνει στην ουσία του Έρωτα.

Ένα σημαντικό ερώτημα είναι γιατί ο Πλάτωνας επέλεξε να πλέξει το εγκώμιο του Έρωτα αντί για τον ίδιο τον Σωκράτη, την μάντισσα, ιέρεια και φιλόσοφο Διοτίμα; Γιατί επέλεξε μία γυναίκα; Τί ήθελε να δείξει με αυτό; Θα αφήσουμε τα ερωτήματα αυτά για κάποια άλλη φορά και θα τονίσουμε μόνο ότι ο μύθος της Διοτίμας ενέπνευσε πάρα πολλές φεμινίστριες και φεμινιστικές οργανώσεις. Μένει επίσης κάποιος έκπαγλος με τον Πλάτωνα, που βάζει στο στόμα της Διοτίμας λόγια όπως ότι «λοιπόν, Σωκράτη, στη γνώση του φαινομένου του έρωτα ως αυτό το επίπεδο, θα μπορούσες κι εσύ να μυηθείς, αλλά για την τέλεια μύηση και την αποκαλυπτική θέαση, για χάρη των οποίων γίνεται και η προκαταρκτική κατήχηση, αν τις επιδιώξει κανείς ακολουθώντας την ορθή μέθοδο, δεν είμαι σίγουρη αν θ’ αποδειχτείς αρκετός» (νεοελληνική απόδοση Ηλίας Σ. Σπυρόπουλος, εκδόσεις Ζήτρος)! Δηλαδή, ο Πλάτων, που υπεραγαπούσε τον Σωκράτη, και η καταδίκη και ο θάνατός του τον σημάδεψε τόσο δυνατά, γράφει για τον Σωκράτη ότι δεν θα τα καταφέρει να καταλάβει την «τέλεια μύηση» και την «αποκαλυπτική θέαση»! Μένει κανείς ενεός και κεχηνώς! Μήπως υπήρχε κάποιος λόγος; Οι ερμηνευτές γράφουν ότι πιθανόν να εννοεί «ότι ο Σωκράτης δεν έφθασε στην υψηλή βαθμίδα της πλατωνικής ιδέας». Έμεινε, δηλαδή, τουλάχιστον ένα σκαλοπάτι παρακάτω στην «μυσταγωγία της ερωτικής μύησης».

Η μύηση στα μυστήρια του έρωτα γίνεται «με διαδοχικούς αναβαθμούς». Αφορμά από την ωραία μορφή (σώματα), που είναι ο πρώτος αναβαθμός και ανυψώνεται στον δεύτερο αναβαθμό, όπου ο εραστής «θα θεωρήσει το κάλλος που στολίζει την ψυχή ανώτερο απ’ αυτό που στολίζει το σώμα, ώστε, στην περίπτωση που κάποιος έχει ψυχική ανωτερότητα, έστω και αν η νεανική του ομορφιά δεν αξίζει και πολλά πράματα, να μη ζητά περισσότερη και να τον ερωτεύεται και να έχει την έγνοια του  και να γεννά και ν’ αναζητά στοχασμούς τέτοιους, που θα κάνουν τους νέους καλύτερους». Ο δεύτερος αναβαθμός προϋποθέτει τον πρώτο αναβαθμό, διότι μέσα σε άσχημο σώμα ο άνθρωπος δεν μπορεί να γεννήσει. Βέβαια, η ωραιότητα στην αρχαία Ελλάδα είναι σύμφωνη με την υγεία, διότι από τις ανθρώπινες αρετές (αγαθά) θεωρούσαν σαν σημαντικότερη την υγεία, μετά την ομορφιά και τέλος τον έντιμο πλουτισμό («τί δ᾿ ἐστὶν μεῖζον ἀγαθὸν ἀνθρώποις ὑγιείας;»).

Κλείνοντας, το πρώτο κείμενο στην σειρά «Πλάτων – Φιλόσοφος και Έρωτας» θα ήθελα να σημειώσω ότι στις δύο πρώτες βαθμίδες (αναβαθμούς) «σηματοδοτείται η υπεροχή του ψυχικού απέναντι στο σωματικά ωραίο» και επιπλέον ότι ο εραστής στην δεύτερο αναβαθμό αισθάνεται ευαρέσκεια που οφείλεται στην ανακάλυψη της «ωραίας, ευγενικής και καλοκαμωμένης ψυχής» («ψυχῇ καλῇ καὶ γενναίᾳ καὶ εὐφυεῖ»).

Βασίλης Τσιάντος

Καθηγητής Διεθνούς Πανεπιστημίου Ελλάδος

Πρόεδρος Δ.Ε. Παραρτήματος Καβάλας Ε.Μ.Ε.